HUKUK SOSYOLOJİSİ

Doğru cevap A seçeneğidir. Yaşam dünyası ve sistem dünyası kavramları, Jürgen Habermas'ın İletişimsel Eylem Kuramında kullandığı kavramlardır. Habermas modern toplumlarda, para ve siyasal güç bakımından kapitalist ekonomik sistem ve rasyonel devlet yapısı şeklinde bir farklılaşmanın ortaya çıktığını, bunların toplumsal yaşam dünyası ile para ve siyasal güç kullanımının kurumsallaşması demek olan sistem dünyası yoluyla bağlantılı hâle geldiğini, bu bağlantının sağlanmasında ise hukukun önemli bir rol oynadığını ileri sürer. Hukuk ve modern yasalar özellikle (Avrupa) refah devletlerinde dizginsiz bir kapitalist sisteme karşı özgürlükleri ve hakları da güvence alır. Refaha dayalı hukuksallaştırma biçimi, özgürlük ve eşitlikle ilgili yaşam dünyası talepleri temelinde serbest piyasanın zorunluluklarını sınırlandırır, ancak aynı zamanda yaşam alanının bu talepleri/iddiaları sistem dünyasının işlevleri açısından tarif edilmeye başlanır. Özellikle kuruluşlar tarafından bürokratik olarak belirlenen yasal yetkiler ve maddi tazminatlar, toplumsal sorunların bireyselleştirilmesini gerektirmiştir. Bu nedenle, yaşam dünyası yasalar aracılığıyla içsel olarak kontrol edilmektedir.

Doğru cevap B seçeneğidir. Habermas, hukukun sadece yaşam dünyası ile sistem dünyası arasında bağlantı kurma bakımından değil; aynı zamanda yaşam dünyasının içsel kolonizasyonu (düzenlenmesi/sömürülmesi) açısından da önemli roller oynadığını düşünür. Hukukun toplum yaşamında giderek artan ağırlığını ifade etmek üzere juridification (hukukileştirme) kavramını kullanır ve bu kavram ile, hukuk yoluyla düzenlemeden önce gayri resmi şekilde düzenlenen toplumsal yaşam alanlarının giderek yazılı hale gelen pozitif hukuk normlarıyla düzenlenir hale gelmesini anlatmak ister. Habermas bununla, çalışma hayatından aile ve eğitim hayatına kadar toplumsal yaşam alanlarının nasıl hukuksallaştığını göstermeye, toplumsal yaşamın böylesine hukuksallaştırılmasının, toplumsal yaşam dünyasının iletişimsel yapısını nasıl zedelediğini, toplumsal yaşam alanını devletin hukuk sayesinde nasıl müdahale edebilir hâle geldiğini, kısacası toplumsal yaşamın nasıl devlet egemenliği altına sokularak bürokratikleştirildiğini anlatmaya çalışır.

Jürgen Habermas'a göre tarihsel olarak dört hukukileştirme aşaması vardır. A seçenekleri birinci aşamada, B ve D seçenekleri ikinci aşamada, C seçeneği üçüncü aşamada, E seçeneği dördüncü aşamada elde edilmiştir. Doğru cevap E seçeneğidir. 

Bu aşamalarda elde edilen hakları kısaca hatırlayalım: Birinci aşamada, Avrupa’daki mutlakiyetçi rejimlerin geleneksel burjuva devletlerinde, kapitalist ekonominin genişlemesine, piyasada sözleşmeye dayalı ilişkiler yürüten özel kişilere liberal özgürlük hakları ve yükümlülükleri veren medeni yasaların geliştirilmesi eşlik etmiştir. Birinci aşama, kapitalizmin gelişmesi medeni hukuka yol açarak, sözleşmeye dayalı özel kişilere bireysel hak ve yükümlülükler verilmesi aşamasıdır. İkinci aşamada, anayasal devletlerin gelişmesiyle, vatandaşların yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakları anayasal olarak güvence altına alınmıştır. Artık bu haklar, yasalarla bağlı olan siyasi egemenin müdahaleleri sınırlandırılarak ona karşı da güvence altına alınmıştır. Nitekim ikinci aşama, egemene karşı bireysel hakların gelişiminin sağlandığı aşamadır. Üçüncü aşamada, hükûmete katılma hakkı, Fransız devriminin etkisiyle demokratik anayasal devletlerin gelişmesi ve siyasi katılım ve oy kullanma haklarının genişletilmesi şeklinde olmuştur. Böylece, üçüncü aşamada, sosyal haklar demokratik katılım yoluyla siyasal düzende egemen hale gelir. Dördüncü aşamada ise yirminci yüzyılda, demokratik refah devleti gelişmiştir ve refah düzenlemeleri ekonomik eşitliği sağlamak için serbest piyasa sisteminin işleyişini sınırlandırmıştır. Dördüncü aşamada, refah hukukunun gelişmesiyle, sosyal haklarla ekonomik sisteme karşı bireylerin ekonomik açıdan korunması mümkün hale gelmiştir.

Niklas Luhman’a göre genel anlamda sistem içinde bir alt sistem olarak hukukun karmaşıklık içinde kendini yeniden üretme imkânını sahip olması otopoietik niteliği ile ilgilidir. Otopietik sistemler, kendini kendi ögelerinden sürekli olarak yeniden üretebilen sistemlerdir. Luhmann’a göre, hukuk sistemi, norm, kural veya iletişim birimleri çerçevesinde anlaşıldığında “işlevsel kapalılık” adı verilebilecek bir döngüsellik ve kendi kendini üretme niteliği taşır.  Doğru cevap C seçeneğidir.

Luhmann’ın sistem kuramına göre, hukukun, toplum sistemi içerisinde başka hiçbir sistemin yerine getiremeyeceği biricik işlevi normatif davranış beklentilerini istikrarlılaştırmasıdır. Sistem kuramı, uyuşmazlıkların çözümü ve davranışların düzenlenmesini, yine hukukun gerçekleştirdiği edimler olarak kabul eder fakat bunlar yeri doldurulamaz edimler değildir. Dolayısıyla doğru cevap D seçeneğidir.

Richard Falk’a göre hukuk ilk olarak, bir kültürün pasif bir yansıması olarak, güç yapılarını somutlaştıran ve değer tercihlerini ifade eden bir kültür olarak çalışır. İkinci olarak, hukuk bir kültürle etkileşimli olarak işler; güç dağılımlarını ve değer kalıplarını etkiler ve bu güç dağılımları ve değerlerden etkilenir. Üçüncü olarak, hukuk bir kültürün içinde özerk olarak çalışır, kendi iç mantığına göre gelişir ve zaman zaman değer beklentilerini hayal kırıklığına uğratarak ve güç yapılarını bozarak bir kültürden keskin bir şekilde ayrışacak biçimde ilerler. Dolayısıyla doğru cevap E seçeneğidir.

Wigmore'a göre bir hukuk sisteminin yaratılmasını veya hayatta kalmasını kontrol eden temel özellik, teknik hukukun fikir gövdesinin kullanımı ve istikrarıdır ve bu organ, siyasal sistemin kimliğinden bağımsız olarak ve ırk stoğunun saflığından bağımsız olarak fikir gövdesini yaratan ve koruyan profesyonel bir hukuk düşünürü ya da uygulayıcı sınıfının varlığının bir sonucudur. Kısacası, bir hukuk  sisteminin yükselişi ve sürdürülmesi, yüksek eğitimli bir profesyonel sınıfın gelişimine ve hayatta kalmasına bağlıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Uluslararası hukuk kültürü, bir genelliğin kültürüdür. Bu kültür, akların ve ödevlerin eşit ve evrensel uygulanmasına bağlılıkla dile getirilir. Bu, uluslararası hukukun normatif evrenselliğine ve normatif eşitliğine bağlılık anlamına gelir. Normatif eşitlik, özellikle insan hakları bağlamında hem devletlere hem de kişilere uygulanır. II. Dünya Savaşı’ndan beri, normatif evrensellik, giderek artan ölçülerde hem hakların hem de sorumlulukların taşıyıcısı olarak kabul edilen bireylere de uygulanmaktadır. Örneğin, Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 2. maddesi, bütün insanları, aralarındaki ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal fikir, ulusal ve sosyal köken, mülkiyet ve doğum gibi durumlarını dikkate almaksızın eşit kabul etmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

A seçeneği doğru olamaz çünkü liberal hukuk tam aksine egemen sınıfın çıkarlarını korumakla eleştirilir. B seçeneği doğru olamaz çünkü liberal gelenek zaten insanların ekonomik konumlarındaki büyük farklılıkları bertaraf etmenin mümkün olduğuna inanmaz. D seçeneği doğru olamaz çünkü liberal gelenek sosyal köken, vatandaşlık, ırk, inanç, cinsiyet ve benzerlerine istinaden yapılan bütün ayrımcılıklara karşı mücadele eder. E seçeneği doğru olamaz çünkü aksine liberal hukuk ekonomi politik sistemin bekasının sürdürülmesine yardımcı olmakla eleştirilmektedir. C seçeneği doğrudur, liberal hukuk düzeni ekonomi politik sistemin bekasının sürdürülmesinde, sistem içindeki egemen unsurların çıkarlarının korunmasında, ayrımcılıklara karşı yürütülen mücadele ve itaatsizliklerin bir kısmının yasadışı hale getirilmesinde işlevsel roller üstlenmekle eleştirilmektedir.

Doğru cevap E seçeneğidir. Richard Posner ekonomi anlayışının bir araç olarak ele alınıp, hukuk ve hukuki konular için kılavuz olması gerektiğini ileri sürmüştür. Posner’ın yeni hukuk ve ekonomi anlayışına damgasını vuran şey, ekonominin kuramlarının ve ampirik metotlarının hukuk sisteminin merkezi kurumlarına uygulanmasıdır. Posner’ın hukuku ekonomik analizle ele alarak disiplinler arası alanda objektif bir temele oturtmak için kapsayıcı bir sistem oluşturma amacıyla yazdığı “Hukukun Ekonomik Analizi” onun en iddialı ve etkili eseridir. Posner burada, araçsal ancak merkezî nitelikte önem taşıyan ekonomi ile hukuku bağdaştıran bir teori inşa etme çabasındadır.

Jhering’e göreyse hukuk, “devlet gücü tarafından dış zorlama ile güvence altına alınan sosyal şartların bütünüdür (Güriz, 2000’den akt., Mızrak ve Temiz, 2009: 77).

Hukuk devleti, siyasi iktidarın hukukla sınırlandırıldığı ve bireyin eşit ve özgür hukuki özne olarak tanındığı bir devlettir.

Jürgen Habermas

İletişimsel eylem teorisini geliştiren Habermas, demokrasiyi, toplum analizinin merkezî hâline getiren bir hukuk anlayışı geliştirmiştir. Habermas’ın teorisinin tam zıttı, otopoeitik bir hukuk teorisi formüle eden Niklas Luhmann’ın sosyolojik perspektifidir.

Raz’a göre ise liberal bir toplumda hukuk devletine rehberlik etmesi gereken ilkeler şunlar olmalıdır:
1) Bütün yasalar geleceğe dönük, açık ve sarih olmalıdır.

2) Yasalar, göreceli olarak istikrarlı olmalıdır.

3) Tekil olarak yapılan yasalara açık ve genel kurallarca yön verilmelidir.

4) Yargı bağımsızlığı güvence altına alınmış olmalıdır.

5) Doğal adaletin ilkeleri gözetilmelidir.

6) Mahkemeler ilklerin gözetilmesinde kuvvetleri (yasama ve yürütmeyi) denetleyebilmelidir.

7) Mahkemeler kolayca ulaşılabilir olmalıdır.

8) Yasaları uygulaması gereken kamu kurum ve kuruluşlarının hukuku ihlali önlenmelidir (Özcan, 2008: 208).

Bu yönüyle bakıldığında hukuk, modern toplumda insan ilişkilerinin tümünü kapsayan bir uygulama üstünlüğüne sahiptir.

Parsons’a göre hukuk aynı zamanda siyasal sistem karşısında göreceli özerk bir konuma sahiptir.

Luhmann ve Habermas’ın hukuk hakkındaki görüşleri, eleştirel ancak farklı şekillerde Parsons’ın çalışmalarına dayanmaktadır.

Karşılaştırmalı hukuk alanının ünlü öncüsü Wigmore, bu fikri şu şekilde ifade etmiştir: Bir hukuk sisteminin yaratılmasını veya hayatta kalmasını kontrol eden temel özellik, teknik hukukun fikir gövdesinin kullanımı ve istikrarıdır.

Bir toplumun hukuk kültürü, o toplumdaki insanların hukuk ve adalete ilişkin tutum ve davranış, beklentilerden oluşur. Hukuk kültürü, en genel anlamda, hukuk odaklı sosyal davranış ve tutumların nispeten istikrarlı kalıplarını tanımlamanın bir yoludur. Hukuk kültürünün tanımlayıcı unsurları avukatların sayısı ve rolü veya hâkimlerin atanma ve kontrol şekilleri gibi hukuksal kurumlarla ilgili olgulardan, dava veya hapishane oranları gibi çeşitli davranış biçimlerine; fikirlerin, değerlerin, arzuların ve zihniyetlerin daha belirsiz yönlerine kadar uzanır. Kültürün
kendisi gibi, hukuk kültürü de sadece ne yaptığımızla ilgili değil, kim olduğumuzla da ilgilidir (Nelken, 2004: 1). Sosyolog Lawrence M. Friedman’ın hukuk kültürü hakkındaki kapsamlı kuramsal tartışmasında hukuk kültürünü, hukuk sistemine yönelik kamusal bilgi, tutum ve davranış kalıpları olarak tanımlar. Hukuk kültürü genel olarak kültürün bir parçasıdır.

Luhmann, otopoiesis terimi ile ortaya çıkan modern alt sistemlerin durumunu açıklar ve bu durum, sosyal alt sistemlerin birbirinden bağımsız olarak çalışacak şekilde farklılaştığını ifade eder. Luhmann, sistemlerin birbiriyle ilişkili olduğunu, her sistemin başka bir sistemden bilgi alabildiğini (Deflem, 1998) ifade eder.

Friedman, hukuk kültürünün temel ikiliğini, hukuk kültürünün temel bir ikiliğini sürekli olarak vurgulamıştır. O, geniş bir şekilde, ‘özel hukuki görevleri yerine getiren toplum üyeleri’ ile diğer vatandaşların hukuk kültürü arasında ayrım yapmıştır (Cotterrell, 2006: 84).

Posner’ın hukuku ekonomik analizle ele alarak disiplinler arası alanda objektif bir temele oturtmak için kapsayıcı bir sistem oluşturma amacıyla yazdığı “Hukukun Ekonomik Analizi” (Economic Analysis of Law) onun en iddialı ve etkili eseridir.