HUKUK SOSYOLOJİSİ

MS 1215 yılında İngiliz kralı John, dönemin Papası ve baronlar arasında imzalanan ve kralın yetkilerini sı­nırlandıran Magna Carta ya da Hürriyetlerin Büyük Fermanı, dönemi itibarıyla getirdiği yenilikler açı­sından önem taşımaktadır. Magna Carta, insan hak­ları ve kişi hürriyetlerinin soyut birer kavram olmak­tan kurtarılarak hukuki ve siyasal bir düzen içinde somutlaştırılarak gerçekleştirilmesini ve şekillendi­rilmesini sağlamıştır. Bütün insanların özgürlükleri, hukukun üstünlüğü gibi özellikler Magna Carta’yı farklı kılmaktadır. Magna Carta, sonraki yüzyıllar­daki hukuk ve insan hakları ve özgürlük arayışların­da bir şekilde etkili olmuştur.

Geleneksel dönemlerin insan ve hak anlayışı bakımından tipik ve kendine özgü bir örnek de İslam dinidir. Hristiyanlıkta olduğu gibi Müslü­manlıkta da evrensel bir insanlık fikri bulunur ve insanın kaynağı geleneksel medeniyetlerde oldu­ğu gibi Tanrısaldır. Çağrıcı’nın (1997) da vurgu­ladığı üzere İslam inancında ve hukuk anlayışında bireysel fayda ile toplumsal fayda arasında sürekli bir denge gözetilmesi esastır, böylece hak, bireysel bir ayrıcalıktan çok toplumsal ödevler temelinde açıklanmıştır. İnsanların yeryüzündeki varlıklarını sürdürebilmeleri toplumsal yaşamın Tanrısal ilke­ler ve insanın yaratılış gayesine uygun olarak inşa edilmesine bağlıdır. Buna uygun olarak Müslüman hukukçular, canın, aklın, namus ve haysiyetin, di­nin ve malın korunması biçiminde ifade edilebile­cek ilkelerle insanın hak ve sorumluluklarını ifade etmiştir. Aynı zamanda evrensel nitelik taşıyan bu ilkeler, dikkat edileceği üzere insanın sağlıklı ve bir biçimde yaşamasını temin edecek toplumsal dü­zenin kurulmasına yönelmiştir (Şentürk, 2000). Bu bağlamda dile getirilebilecek diğer bir olgu ise Medine Sözleşmesi olarak bilinen belgedir. Hz. Muhammed’in Medine’de Yahudiler ile diğer Arap kabilelerini de kapsayacak biçimde hazırlamış oldu­ğu çok taraflı bir anlaşma niteliğindeki belge, farklı toplulukların hak ve sorumluluklarını güvence altı­na alma amacı gütmektedir. Böylece toplumsal ya­şam düzenlenmiştir. İçerdiği hükümlerin yanında adalet ve hak kavramları ile insanın onuru ve de­ğerliliğine ilişkin vurguları nedeniyle sözleşme entelektüel çevrelerin ve Avrupalı oryantalistlerin de dikkatini çekmiştir (Akarsu, 2018). Benzer ilkeler İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in Veda Hutbesi olarak bilinen ve temel hak ve hürriyetleri açıkladı­ğı düşünülen metinde de yer almıştır. Bütün insan­ların Allah katında eşit oluşunun vurgulandığı bu metinde insanların canı, malı ve onurunun kutsal ve dokunulmaz olduğu gibi hükümler yer almıştır. Bununla birlikte insanın her şeyin ölçüsü olduğuna dair düşünce ilk çağ felsefe akımlarından Sofistlere ait bir düşüncedir.

Platon ve Aristoteles gibi düşünürler insanın sahip olduğu özden yola çıkarak hakları açıklama­ya çalışmışlardır. Platon’a göre hayvanlarla insanlar arasında saygıyla karşılanması gereken çok büyük bir farklılık bulunmaktadır. Bu özellik insanları hayvanlardan farklı bir kategoriye sokmaktadır. Bu özelliğe duyulan saygı, insanların birbirlerine ki­bar davranmaları için neden sağlamaktadır (Rorty, 2018). Platon’un fikirlerine dayanan hukuk anla­yışında, nihai gaye iyi insana ulaşabilmek için in­san davranışının bütün yönleriyle kontrol edilmesi esastır (Platt, 1975). Dolayısıyla insan ve hak kav­ramları akılsal ilkelere ve iyi insan hedefine uygun bir toplumsal düzen bağlamında anlaşılmaktadır. Aristoteles’e göre insan, toplumsal bir hayvan yani canlı olduğu için bir toplumun üyesi olarak yaşa­ması daha iyidir ve bu doğasına daha uygundur. Aristoteles, sadece yaşamını sürdürmenin insan için yeterli olmadığını; iyi yaşamın gerektiğini sa­vunur. Bununla birlikte toplum olma ve iyi yaşam arayışı çeşitli sorunları da ortaya çıkarmaktadır. Bu sorunlar, insanların beraberliğini mümkün kılan kuralların belirlenmesini gerektirmektedir (Ça­vuşoğlu, 2019). Burada görüldüğü üzere insanın doğasının gereği olan bir kural belirleme süreci söz konusudur ve bu kurallar topluluk hâlinde ya­şamayı sağlıklı ve istikrarlı bir şekilde temin etme amacına dönüktür.

Magna Carta, insan hakları ve kişi hürriyetlerinin soyut birer kavram olmaktan kurtarılarak hukuki ve siyasal bir düzen içinde somutlaştırılarak gerçekleştirilmesini ve şekillendirilmesini sağlamıştır.

Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin dördüncü maddesi özgürlüğü tanımlamıştır.

Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi aracılığıyla ifade edilen en önemli husus Hannah Arendt’e göre hukukun ya da yasanın kaynağının, Tanrı’nın buyruğu ya da tarihin töreleri değil sadece insan olduğu fikridir.

18.yy.’da Edmund Burke, eleştirel bir bakışla Fransız Devrimi’ni dünyada o zamana dek meyda­na gelen en hayret verici olay olarak görürken (Kılıç, 2018), Burke’e karşı devrimi savunan Thomas Paine, insan haklarının modern ya da çağdaş gelişimi bakı­mından en önemli aşamaların Amerikan ve Fransız Devrimleri olduğunu düşünmekte ve bu devrimler­den büyük heyecan duymaktaydı. Paine, geleneksel düzeni savunanlara karşı yeni bir dönemin başladığı­nı ve insanların doğuştan eşit ve haklara sahip olduk­ları fikrinin egemenliğini haber veriyordu. Paine’in düşüncesine göre insanlar hür ve eşit haklara sahip olarak doğar ve daima öyle yaşarlar. Doğuştan sahip oldukları haklar şunlardır; hürriyet, mülkiyet, güven­lik ve zulme karşı direnme ve egemenliğin kaynağının millet olmasıdır (Paine, 1998). Modernleşme süre­ci ile birlikte Batı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da ortaya çıkan belirli toplumsal, siyasal, ekonomik, bilimsel ve düşünsel koşullar ve gelişmeler geçmiş­tekilerden oldukça farklı bir insan, daha doğru bir deyimle insanlık anlayışı ve sadece insan olmaktan kaynaklanan haklar fikrini şekillendirmiştir.

Doğal hak deyiminin kelime kökeni Latince ius naturale kavramıdır. Ius naturale, hem doğal hukuk hem de doğal haklar anlamına gelir ve insan dav­ranışları için geçerli objektif standartları ifade eder (Kaya, 2017). Doğal haklar; insanın doğuştan getir­diği, devredilemez ve başka biri tarafından verilme­miş haklardır. Doğal hakların geçerli olduğu düşü­nülen bir insanlık durumuna ve o durumda işlerlik kazanan hukuk pratikleri de doğal hukuk olarak ka­bul edilir. İnsanların, doğal haklarıyla yaşadığı, doğal hukuk hükümlerinin egemen olduğu bir dönemin var olduğu kabul edilir (Çavuşoğlu, 2019).

Hobbes, Locke ve Rousseau gibi düşünürlere göre insan toplulukları, uygar ve devletli bir toplum hâline ulaşmadan önce topluluktaki tüm insanların eşit haklara sahip olduğu bir doğa durumunda bu­lunmaktaydılar. Güvenlik kaygısıyla ya da kargaşa­dan uzaklaşmak için rasyonel davranan bu insanlar sınırsız özgürlüklerinden ve haklarından vazgeçe­rek üçüncü taraflarla sözleşme yapmıştır (Akbal, 2011). İster korku ve kaostan kaynaklanan bir gü­düyle isterse doğal hâlden sonra erişilmesi hedefle­nen bir toplumsallık düzlemi için yapılmış olsun, böylece politik ve toplumsal sözleşme söz konusu olmuştur (Kılıç, 2018). Kaynağını Tanrı’da bulan anlayışlarda olduğu gibi doğal haklar düşüncesinde de insan hakları, kişiden kişiye değişmeyen evrensel haklar olarak kabul edilmiştir (Çavuşoğlu, 2019).

İnsan hakları, genellikle insanların sırf insan oldukları için sahip oldukları haklar olarak tanım­lanır. Ancak bu tanım insanlar neden sırf insan ol­dukları için birtakım haklara sahiptir sorusunu da beraberinde getirmektedir. Bunun yanıtı ise doğal olarak insan nedir? sorusuyla, ilişkilidir. Bu soruya yanıt verme çabası insan haklarının temellendiril­mesi olarak adlandırılır (Rorty, 2018). İnsan haklarının gerekçelendirilmesi konusunda öne çıkan bazı yaklaşımlar ve bu yaklaşımları geliştirenler şöyle sıralanabilir (Nickel, 2019); ihtiyati gerekçe­ler, pratik nedenler, ahlaki haklar (Thomson 1990), insanın refahı (Sumner, 1987; Talbott, 2010), te­mel çıkarlar (Beitz, 2015), insani ihtiyaçlar (Miller, 2012), özerklik (Gewirth, 1996; Griffin, 2008) in­sanlık onuru (Gilabert, 2018; Kateb, 2011; Tasio­ulas; 2015), adalet (Nickel, 2007), eşitlik ve özgür­lük (Gould, 2004; Nussbaum, 2000; Sen, 2004). Bunun yanında dünya değiştiği için insan hakları olgusunun insan haklarının felsefi ya da tarihsel olarak geçmişte yapıldığı gibi temellendirilmesi­nin gerekmediğini savunanlar da olmuştur (Rorty, 2018). Devletlerin çıkarları ise evrensel insan hakları ile tarihsel olarak çoğu kez çatışmış bir olgudur.

Rorty (2018), insan haklarına ilişkin bu yeni du­rumu açıklarken esasen geçmişteki örneklerinden ayrıldığı temel noktaya da işaret etmektedir. Buna göre insan hakları kültürünün ortaya çıkışı ahlaki bilgi birikimine hiçbir şey borçlu değil ve tarih dışı denen bir insan doğasında ısrar etmek yararsızdır çünkü böyle bir doğa muhtemelen yoktur ya da en azından bu doğada bizim ahlaki tercihlerimizle il­gili olabilecek bir unsur söz konusu değildir (Rorty, 2018). Burada insan haklarını metafizik kaygılar­dan uzaklaştırma ve bunun yerine daha pragmatik, uygulamaya dayalı bir yaklaşıma öncelik verme eği­limi söz konusudur (Bufacchi, 2017).

Yeni insan haklarının çerçevesini çizen Rorty (2018), beyazları siyahlara, erkekleri kadınlara, Sırpları Müslümanlara ya da heteroseksüelleri ho­moseksüellere karşı daha nazik kılmak konusunda geçmiştekilerin ortak doğa ya da idealize amaçlar ko­nusunda söylediği fikirlerin anlamsız olduğunu sa­vunur. Çünkü ikna etmeye çalıştığımız insanlar böy­le bir ortak doğanın farkında bile değildirler diyerek insan haklarının yönelimini de ifade etmektedir.

Yeni insan hakları anlayışı ve formülasyonu kendi içinde başkaca sorunları da barındırmakta­dır. Hannah Arendt, kolektif üyelikle kabul edilen haklara sahip olma hakkının yeni Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi’nin listelediği değerlerin anahtarı olmaya devam ettiğini, bununla birlikte toplumsal katılım olmadan, haklar iddiasının tek başına hiçbir anlam ifade etmeyeceğini belirtmiştir. Arendt, hakların vatandaşların ilk ayrıcalığı olarak doğduğunu, şimdi ise gerçek anlamda bir koruma olmadığında insanın son şansı olma riski bulundu­ğunu öngörmüştür (Moyn, 2012).

Doğal hukuk, zaman dışı ilkelerde haklar için toplumsal bir temel aramıştı, dolayısıyla ahlakın, şeylerin doğasından ya da aklın doğasından türeme­si gerekiyordu. Günümüz insan hakları anlayışı ise bu tür arayışlardan olabildiğince uzaklaşırken insan haklarını temellendirmek ya da anlamlandırabilmek için farklı arayışlar söz konusu olmaktadır. Bu bağ­lamda Amartya Sen’in hedef haklar yaklaşımı örnek olarak verilebilir. Sen, ahlaki ve ekonomik sorunları kalıcı olarak birbirine bağlayan ve doğrudan özgür­lük ihlalleri olarak yoksulluk, dışlanma ve ekonomik ayrımcılık olgularını göz önünde bulundurmanın gerekliliğini vurgulamıştır. Buna göre, insan hakları önemli bir ahlaki haklar alt sınıfı olarak görülmekte­dir (De Munck, 2018).

İnsan haklarını ortaya çıkış dönemleri bağla­mında ele alan sınıflamaya göre ise üç nesil haktan söz edilmektedir (Stewart, 2018);

İlk nesil haklar olarak medeni ve siyasi haklar öncelikle kişisel özgürlükler ve hûkümet müdaha­lesinden kaynaklanan özgürlüklerle ilgilidir, aynı zamanda insan haklarının en az tartışmalı boyutu olduğu söylenebilir. Bu boyuttaki haklara göre her­kesin düşünce ve ifade özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, sınırlardan bağımsız olarak sözlü, yazılı, bası­lı biçiminde ya da kendi seçtiği herhangi bir araç aracılığıyla her türlü bilgi ve fikri arama, alma ve verme özgürlüğünü içerir. Aynı zamanda herkesin barışçıl toplantı özgürlüğü ve çıkarlarının korun­ması için sendikalar kurma ve sendikalara katılma hakkı da dâhil olmak üzere başkalarıyla dernek kurma özgürlüğü vardır (Moyn, 2012; Stewart, 2018; OHCHR, 2020; Nickel, 2019).

İkinci nesil insan hakları ise eğitim, gıda, sağlık hizmetleri ve istihdam gibi konuları ele alan sosyal haklardır. Bu hakların kapsamı çok fazla tartışma­ya konu olmuştur. Bu boyuttaki haklar esas olarak refah ve refah için gerekli olan, örneğin mülkiyet, çalışma hakları, adil ücret, makul sosyal koşullara ilişkindir ve sosyal güvenlik, çalışma saatlerinin sı­nırlandırılması, güvenli çalışma koşulları, kültürel yaşama katılım ve konut, yiyecek, su, sağlık, eğitim ve sendika hakları gibi hakları kapsar. (Moyn, 2012; Stewart, 2018; OHCHR, 2020; Nickel, 2019).

Üçüncü nesil haklar ise öncelikle özel korunma­ya muhtaç belirli grupların (kadınlar, çocuklar, göç­menler, engelliler, yerli vb.) korunması için gerekli görülen dayanışma haklarını kapsar. Aynı zamanda genel olarak küresel dünya bilincine ilişkin, kalkın­ma hakları, barış ya da temiz bir küresel çevre gibi haklar bu boyutta yer alır. Tarihsel olarak dezavan­tajlı veya tali gruplara yönelik eşit haklar konusu insan hakları hareketinin uzun süredir devam eden kaygısıdır. İnsan hakları belgeleri defalarca etnik ve dinî grupların, kadınların, diğer grupların yani tüm insanların eşit insan haklarına sahip oldukla­rını ve ayrım gözetmeksizin onlardan yararlanabi­leceklerini vurgulamıştır. Ayrımcılıktan kurtulma hakkı, Evrensel Bildirge ve müteakip antlaşmalarda belirgin bir şekilde görülmektedir (Nickel, 2019). Bunlara ek olarak bir tür hak enflasyonu tehlikesi­ne rağmen, insan hakları olarak sayılması gereken ancak genel olarak böyle tanınmayan, farklı bazı  normlardan bahsedilebilir. Nihayetinde insanların haysiyetinin ve temel çıkarlarının, diğer bireylerin ve hükûmetlerin eylemleri ya da ihmalleri tara­fından tehdit edildiği birçok alan söz konusudur. Genellikle hayvanların hatta doğanın kendisinin haklarını içeren çevre hakları ise farklı bir kategori olarak ifade edilebilir (Nickel, 2019; Moyn, 2012; Stewart, 2018; OHCHR, 2020).

Küresel Ekonomi ve İnsan Hakları

Uluslararası insan hakları fikri ve hakların uluslararası korunmasına ilişkin politika ve uygu­lamalar ekonomik küreselleşme ve küresel serbest pazar değerleri tarafından olumsuz etkilenmekte­dir (McCorquodale ve Fairbrother, 1999). Esasen küreselleşme ekonomik anlamda serbest pazar siste­minin küreselleşmesine ve buna bağlı olarak geliş­mekte olan ülkelerde izlenen kalkınma politikaları nedeniyle küresel sorunlara yol açmıştır (Kuçura­di, 2011). Küreselleşmenin işleyişindeki mantığı en iyi yansıtan gelişmeler ekonomik alanda karşı­lığını bulmaktadır. Bu bağlamda küreselleşmenin politika gibi farklı boyutlardaki gelişimi yalnızca piyasanın mantığına cevap verebilecek nitelikte şe­killenmektedir (Alba Meraz, 2018). Söz konusu pi­yasa mantığına dayalı ekonomik küresel düzen var olanları çözmekten çok onların etkisini artırmakta ya da yeni ve daha güçlü problemler üretmektedir. Örneğin, küreselleşme ile birlikte ekonomik bağ­lamda yaşanan en önemli sorunlar gelir adaletsiz­liği ve işsizlikteki artışlardır. Özellikle 1990’lardan itibaren ülkelerin ulusal gelirlerindeki dağılım ada­letsizliği hızla artış göstermiştir. Aynı zamanda kü­reselleşme var olan işsizliği daha da artırıcı bir rol oynamıştır (Timur, 1999).

Küresel güçler ekonomik bağlamdaki hakları da aşındırmaktadır. Uluslararası piyasalar, uzun süre­dir Burma’daki gibi baskıcı devletleri destekleye­rek toplumsal haklara ve güvenlik haklarına tehdit teşkil etmiştir. Böylesi yönetimlerin desteğini alan çok uluslu şirketlerin sundukları çalışan hakları, belirli boyutlarda geleneksel emperyalizmden çok az farklıdır. Örneğin, grevciler ve muhalifler Gu­atemala ve Nijerya gibi yerlerde devlet ya da pa­ramiliter güçler tarafından öldürülebilmektedir (Brysk, 2002). Küresel iletişim ve sivil ağlarda bir

artış olarak tezahür eden küreselleşme uluslararası yatırım, emtia ağları ve ihracata bağımlılığın kötü­ye kullanım fırsatlarını da artırmıştır. Çok uluslu ekonomik kuruluşlar ve beraberlerinde getirdik­leri ekonomik krizler tarafından zorunlu kılınan uluslararası ekonomik uyum, sosyal eşitsizlik ve suç artışlarıyla da sistematik bir biçimde ilişkilidir (Brysk, 2002). Genel anlamda özellikle ekonomik faaliyetler bakımından insan hakları, ticaret ve fi­nans, fikri mülkiyet, çevre koruma, bilgi teknolojisi ve diğer birçok alanda ulusaşırı düzenlemelerin art­ması (Cotterrell, 2004) söz konusu uyumun zorla­yıcı çerçevesini çizmiştir.

Küresel bir ekonominin dünyayı, neredeyse boğucu bir tekdüzeliğe doğru yönlendirdiğine iliş­kin endişelerin yanında, yerel kültürlerin gücünün önemsenmesi gerektiğini düşünenler de bulunmak­tadır. Buna göre kültürel değerler sadece Batı kay­naklı bir şekilde değil Doğu, Güney ve Kuzey’den de yayılmaktadır (Rosenau, 2002). İnsan haklarına yönelik yeni tehditlerin yanı sıra küresel bir siste­min büyümesi de önemli yeni fırsatlar sunmakta­dır. Küreselleşmenin temel özellikleri - bağlantı, kozmopolitizm, iletişim hatta metalaşma - tam olarak insan haklarının hesap verebilirliği için yeni yollar açan özelliklerdir.

İnsan haklarını ortaya çıkış dönemleri bağla­mında ele alan sınıflamaya göre ise üç nesil haktan söz edilmektedir (Stewart, 2018);

İkinci nesil insan hakları eğitim, gıda, sağlık hizmetleri ve istihdam gibi konuları ele alan sosyal haklardır. Bu hakların kapsamı çok fazla tartışma­ya konu olmuştur. Bu boyuttaki haklar esas olarak refah ve refah için gerekli olan, örneğin mülkiyet, çalışma hakları, adil ücret, makul sosyal koşullara ilişkindir ve sosyal güvenlik, çalışma saatlerinin sı­nırlandırılması, güvenli çalışma koşulları, kültürel yaşama katılım ve konut, yiyecek, su, sağlık, eğitim ve sendika hakları gibi hakları kapsar.

Nihayetinde 10 Aralık 1948’de Birleşmiş Milletler tarafından Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi ilan edilmiştir.

İnsan haklarının gerekçelendirilmesi konusunda öne çıkan bazı yaklaşımlar ve bu yaklaşımları geliştirenler şöyle sıralanabilir (Nickel, 2019); ihtiyati gerekçeler, pratik nedenler, ahlaki haklar (Thomson 1990), insanın refahı (Sumner, 1987; Talbott, 2010), temel çıkarlar (Beitz, 2015), insani ihtiyaçlar (Miller, 2012), özerklik (Gewirth, 1996; Griffin, 2008) insanlık onuru (Gilabert, 2018; Kateb, 2011; Tasioulas; 2015), adalet (Nickel, 2007), eşitlik ve özgürlük (Gould, 2004; Nussbaum, 2000; Sen, 2004)

İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 10 Aralık 1948 günü Birleşmiş Milletler Genel Kurulunca kabul edildiği oturumda oylamaya katılan BM üyesi 48 devletin temsilcileri olumlu oy vermiştir. Türkiye de olumlu oy verenler arasında yer almıştır. Bildiriye karşı oy veren çıkmazken 8 üye devlet, çekimser oy kullanmıştır. Değişik nedenlerle çekimser oy kullanan ülkeler, Sovyetler Birliği, Beyaz Rusya, Ukrayna, Polonya, Çekoslovakya, Yugoslavya, Güney Afrika Birliği ve Suudi Arabistan’dır.

Güney Afrika Birliği sosyal ve ekonomik hakların bu metinde yer almaması gerektiği görüşünde olduğu için onaylamaz.

İnsan haklarını ortaya çıkış dönemleri bağlamında ele alan sınıflamaya göre ise üç nesil haktan söz edilmektedir (Stewart, 2018):
a. İlk nesil haklar: Medeni ve siyasi haklar
b. İkinci nesil haklar: Ekonomik, sosyal ve kültürel haklar
c. Üçüncü nesil haklar: Grup veya topluluk hakları

Küreselleşme hukuk ve insan hakları bağlamında da oldukça önemli bir yere sahiptir

Esasen savaşlar, kıtlık ve daha fazla fırsatın cazibesi gibi nedenler yüzyıllar boyunca göçleri yönlendiren ana etkenler olarak varlığını korumuş ve Hannah Arendt’in deyimiyle vatansız insanların felaketi şiddetini giderek artırmıştır. Günümüzde farklı olan ise göçmenlerin, yurttaşlık, ulusal ve kültürel kimlik kavramlarının sorgulanmasına neden olan haklara sahip olmaları ve modern kitle iletişim araçlarının etkisiyle görünürlüklerinin giderek artmasıdır.