HUKUK SOSYOLOJİSİ

Uzunlukları açısından bakıldığında anayasaların, yazılı anayasaların ilk örneklerinden olan kısa ve öz yani çerçeve nitelikteki Amerikan Anayasası ile yüzlerce maddeden oluşan uzun ve ayrıntılı yani kazuistik Hindistan Anayasası modeli arasında değişen farklı kapsam ve genişliklere sahip oldukları görülür.

Toplumu anayasa aracılığıyla dönüştürmeyi amaçlayan anayasa ideolojik anayasadır.

İktidarların farklı politikalar uygulama imkânını azaltan anayasalar maddi anayasalardır.

Kısa ve öz yani çerçeve nitelikteki anayasalar çerçeve anayasalardır.

Sıradan kanunlara göre değiştirilmesi zorlaştırılmış olan anayasalar katı anayasalardır.

Anayasal normların siyasi hayatın dinamikleriyle tam olarak bütünleşememesi nedeniyle uygulamada işlemeyen bir anayasa itibari anayasadır.

Genel olarak anayasal değişmeye yol açan faktörler, başka bir ifadeyle anayasal değişmenin temel dinamikleri arasında sosyal, siyasal, ekonomik faktörler, teknolojik gelişmeler, yeni bir devletin kurulması ya da bağımsızlığını elde etmesi ve bir ülkenin siyasal rejiminde meydana gelen değişiklikler gibi durumları saymak mümkündür.

Hattı Humayun: Osmanlı Devlet geleneğinde padişahın kendi el yazısı ile yazılmış emirleri için
kullanılan bir ifadedir.

Âyan kendi toprakları dışında da hüküm sürebilecektir değil Âyan kendi toprakları dışına el atmayacaktır. Ayrıca, Padişahın ve devletin otoritesini herkes kabul edecektir. Sadrazama itaat
edilecektir. Mali yükümlülükler ve vergilerle ilgili emirlere uyulacaktır. Yeniçeri Ocağı padişaha itaat
edecektir.

Sened-i İttifak geleneksel Osmanlı hukuk kaynaklarından herhangi birine benzememektedir.
Dinsel kaynaklı bir belge niteliğinde değildir. Kanun, kanunname, adalet fermanı vb. gibi örfi hukuk
işlem türlerine de girmemektedir. Yasa ve anayasal belgelerdeki hukuki belirlilikten ve objektif dilden
yoksundur. Belgeyi oluşturan topluluk, kural koymaya yetkili bir kurum değildir. İki taraflı bir belge,
bir misak ya da sözleşme olarak değerlendirilebilir. Merkez ve taşra güçlerinin geçici mutabakat arayışları doğrultusunda bugünkü deyimiyle “yuvarlak masa”, “ortak platform” ya da “konsensüs” metni karakterine sahiptir.

Osmanlı Devleti 1808 Sened-i İttifak Anayasal belge
Osmanlı Devleti 1839 Tanzimat Fermanı Anayasal belge
Osmanlı Devleti 1856 Islahat Fermanı Anayasal belge

Osmanlı Devleti 1876 Kanun-i Esasiye Anayasa
Osmanlı Devleti 1921 Teşkilatı Esasiye Anayasa
Türkiye Cumhuriyeti 1924 Teşkilatı Esasiye Anayasa
Türkiye Cumhuriyeti 1961 Anayasa Anayasa
Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasa Anayasa

İstibdat Dönemi: II. Abdülhamid’in meclisi kapatıp, Kanun-i Esasi’yi askıya aldığı 1878 ile
1908 arası dönem anayasa taraftarları ve II. Abdülhamid muhalifleri tarafından istibdat dönemi olarak adlandırılmaktadır.

1924 Anayasası:  “Anayasa’nın hiçbir maddesi hiçbir sebep ve bahane ile savsanamaz ve işlerlikten alıkonamaz. Hiçbir kanun Anayasa’ya aykırı olamaz” hükmüyle anayasanın üstünlüğü ilkesini benimsemiştir. Bununla birlikte, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yer vermemiştir. Ayrıca Anayasa’da “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir” hükmünün değiştirilemeyeceği ve değiştirilmesinin teklif dahi edilemeyeceği hükme bağlanmıştır. 1924 Anayasası meclis hükûmeti ile parlamenter sistem arasında karma bir hükûmet sistemi kurmuştur. Bu sistem “Kuvvetler Birliği ve Görevler Ayrılığı Sistemi” olarak nitelendirilmektedir.

1961 ve 1982 Anayasaları yapılış ve yöntemleri bakımından şu ortak özelliklere sahiptir:
1. Askerî müdahalelerin ürünü olmak
2. Asker ve sivillerden oluşan seçimlerle oluşmamış Kurucu Meclisler tarafından hazırlanmak
3. Referanduma sunularak kabul edilmiş olmak