HUKUK SOSYOLOJİSİ

Osmanlı Devleti’nde modernleşme hareketlerinin anayasal gelişmeler açısından özel bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Buradan hareketle bu bölümde Osmanlı İmparatorluğu’nda anayasacılık hareketleri, 1808 tarihli Sened-i İttifak belgesiyle başlatılmakta ve 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları, ilk Anayasa 1876 tarihli Kanun-i Esasi, İmparatorluktan Cumhuriyete geçişte geçiş dönemi anayasası olarak Millî Mücadele Dönemi’nde kabul edilen 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye değerlendirilmektedir. Cumhuriyet Dönemi’nde belli başlı anayasal gelişmeler ise 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları etrafında incelenmektedir. 

Maddi anayasa - Yöntemsel anayasa: Belli sosyoekonomik politika tercihlerini anayasa hükmü hâline getirerek, onlara bir ölçüde değişmezlik sağlayan ve iktidarların farklı politikalar uygulama imkânını azaltan anayasalar maddi anayasa olarak nitelendirilir. Örneğin, bütün hükûmetlerin sosyalist ekonomik modeli uygulamasını zorunlu tutan anayasalar bu niteliktedir. Buna karşılık yöntemsel anayasa ise demokratik bir sistemde iktidarın el değiştirmesi ve kullanılmasına ilişkin kuralları koymakla yetinerek uygulanacak politikaları iktidarlara bırakan bir anayasadır. 

Sosyal, ekonomik ve siyasal faktörler: Sosyal ve siyasal faktörler, bir ülkede çeşitli alanlarda değişik gruplar arasındaki farklılaşmaları etkilemektedir ve bu farklılaşmalardan kaynaklanabilmektedir. Ekonomik faktörler, bir ülkenin genel ekonomik koşullarından (üretim, dağıtım, paylaşım, tüketim ilişkileri) doğmaktadır. Anayasal değişmeyi doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen faktörlerin başlıcaları sosyal, ekonomik ve siyasal niteliğe sahiptir. Anayasacılık tarihinin dönüm noktalarından birisini oluşturan liberal anayasal sistemlerin demokratikleşmesinde; oy hakkının genişlemesi suretiyle geniş kitlelerin siyasal sürece katılması ve refah devletinin gelişmesi en önemli faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca parlamentarizmin gelişmesi, federal ilişkilerdeki değişmeler ve siyasal partiler ile organize büyük sosyal grupların giderek önem kazanması da anayasaları etkileyen faktörler arasında yer alır. Farklı toplumsal gruplar arasındaki statü farklılıklarını belirleyen sosyal ve ekonomik faktörler, bu grupları, siyasal ilişkilerin yeniden düzenlenmesini talep etmeye yöneltebilmektedir. Ekonomik güç değişmeleri de benzer sonuçlar doğurabilmektedir. Toparlayacak olursak toplumdaki sosyal, siyasal ve ekonomik olaylar anayasalar aracılığıyla düzenlenebilmektedir. Aynı zamanda anayasalar sosyal, siyasal ve ekonomik olayların etkisi altında şekillenebilmektedir. 

Yazılı anayasa öncesi dönemde düzenlenen belgeler: II. Sened-i İttifak, IV. Islahat Fermanı ve V. Tanzimat Fermanı'dır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Sened-i İttifak’ın kabulüne odaklanıldığında Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa başkanlığında bir tarafta âyanların, diğer tarafta devletin ileri gelenlerinin arasında 29 Eylül 1808’de Kağıthane’de “meşveret-i amme” denilen büyük bir toplantı yapıldığını belirtmek gerekir. Toplantıda varılan kararlar “Sened-i İttifak” adı verilen bir belgede toplanır. 25 kişi tarafından bu şekilde imzalanan Sened-i İttifak onay için Padişaha sunulur. Padişah İkinci Mahmud Sened-i İttifak’ı bir “hattı humayun” ile onaylar. Dolayısıyla, padişah, bir Hatt-ı Hümayun ile Sened-i İttifakı onaylamış bağlayıcı bir hukuki belge hâline getirmiştir (Gözler, 2018: 20-21). 

“Tanzimat (restauration), askeri ve teknik olarak başlayan Batılılaşmanın siyasi-hukuki bir şekil alması demektir. Ancak modern devlet anlayışına uygun devlet daireleri daha II. Mahmud zamanında kurulmaya başlamıştı. Bâbıâli ve nezaretlerin temelleri o zaman atılmış bulunuyordu. Fakat bunun sistemli bir ilkeye bağlı olarak uygulanması ve bütün vatandaşların eşit haklara sahip olduklarını gösteren bir devlet zihniyeti halinde ifadesi Tanzimat’la mümkün olmuştur” (Ülken, 1979: 36). Tanzimat, III. Selim’in başlattığı ve II. Mahmud’un geliştirdiği reform girişimlerinde yeni bir aşamayı yansıtmaktadır. Tanzimat Fermanı ile reform girişimleri ordu ve maliye alanından bürokrasiye, eğitim, hukuk ve yargıya yayılmıştır (Pamuk, 2007: 200-201). Batılılaşma adı altında gelen yenilikler, “mal emniyeti”, “servetlerin müsadere edilememesi” gibi, Osmanlı mülkiyet sistemini hukuken değiştiren, tebaa arasında eşitlik, kardeşlik, vs. gibi bazı değerlerin (laikliğe doğru da adım atarak) kabul edildiği Gülhane Hattı Hümayunu, 1839’da toplar atılarak büyük bir merasimle ilan edilmiştir (Küçükömer, 2007: 34). 

Tanzimat Fermanı’nın bir hukuk belgesi ya da kaynağı sayılabilmesi noktasında birbirine karşıt görüşler hâkimdir. Bir görüş Tanzimat Fermanı’nı anayasal nitelik taşıyan bir belge olarak nitelendirirken, farklı bir görüş Tanzimat Fermanı’nın anayasal bir nitelik taşımadığını iddia etmektedir. Bu bakımdan belgenin hukuki niteliğini netleştirme 

Tanzimat Fermanı’nın içeriğine baktığımızda devlet yönetimine (yasama, yürütme ve yargı faaliyetleri) ilişkin ilkeleri şöyle sıralayabiliriz: Tanzimat Fermanı’nın devlet yönetimiyle ilgili en önemli ilkesi, iktidarın kendi kendini sınırlamasıdır. Buna göre, kamusal alan yeni kanunlarla düzenlenecek ve keyfi işlemlere izin verilmeyecektir. Bütün işlemlerin kanunlara uygun olarak yürütülmesi sağlanacak, buna uymayan görevliler cezalandırılacaktır. Keyfi cezalara son verilecek, mahkemelerde duruşmaların aleni olması sağlanacak, yargı kararı olmadıkça kimseye ceza verilmeyecektir. Devlet harcamalarının finansmanı için vergi toplanacaktır. Devletin askerî ve diğer harcamaları kanunla düzenlenecek ve sınırlanacaktır. Kanunların hazırlanmasında yeni bir yöntem benimsenmiştir. Buna göre kanunlar, yetkili kurullar (Meclisi Ahkâmı Adliye ve Babı Seraskeri Darı Şurası) tarafından serbestçe görüşülerek kararlaştırıldıktan sonra Padişah tarafından onaylanarak yürürlüğe sokulacaktır. Tanzimat Fermanı’nın devlet yönetimi alanındaki bir diğer önemli ilkesi de eşit muamele yükümlülüğüdür. Buna göre, Tanzimat Fermanı ile getirilen haklardan din ayrımı gözetilmeksizin devletin bütün uyrukları yararlanacaktır. Tanzimat Fermanı’nda hak ve özgürlüklere ilişkin ilkeler şunlardır: Kişi dokunulmazlığı ve güvenliği kabul edilmiştir. Buna göre, kimse, kanun dışı nedenlerle suçlanmayacak ve cezalandırılmayacaktır (kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi). Herkesin adil ve aleni yargılanma hakkı vardır. Kimsenin şeref, haysiyet ve namusuna dokunulmayacaktır. Cezalar şahsi olup mirasçılara intikal etmeyecektir (cezaların şahsiliği ilkesi). Kişilerin mal güvenliği kabul edilmiştir. Buna göre, herkes mal ve mülkünde serbestçe tasarrufta bulunabilecektir (mülkiyet hakkı). Kimsenin malı müsadere (el koyma) edilmeyecektir. Herkesten ancak emlak ve kazancına (mali gücüne) göre vergi alınacak ve vergide adalet sağlanacaktır. Ömür boyu askerlik uygulamasına son verilecek ve askerlik ödevi, dört veya beş yıl süreli olarak adil bir şekilde yeniden düzenlenecektir (Ergül, 2019: 176). 

konusunda bir uzlaşmanın sağlanmadığı söylenebilir. Bir yaklaşıma göre Tanzimat Fermanı, tebaa-devlet ilişkileri ile kamu gücünün kullanılmasına yönelik kurallar getiren, iktidarın kendini sınırlamasını temsil eden, geri çekilene kadar bağlayıcılığı olan, modern anlamda anayasa olmasa bile anayasal nitelik ya da değere sahip bir berattır. Ferman bir yönüyle anayasal özellikler göstermektedir. Ancak bu yönünü öne çıkarabilmek için Ferman ile ilgili karşılaştırmalarda 19. yüzyıl anayasalarının esas alınması gerekir. 19. yüzyıl anayasalarının ortak yanının hükümdarın hak ve yetkilerini sınırlandırması özelliğinin Tanzimat Fermanı için de geçerli olduğu söylenebilir. Ayrıca Ferman’a anayasa niteliğini veren hususları şöyle sıralamak mümkündür: Hükümdarın ve hükûmetin keyfi işlerine son verilmesi, halkın doğal haklarının eşit olarak tanınması, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye’nin yasa hazırlama ve devlet giderlerini denetleme ile görevlendirilmesi, padişah ve devlet ileri gelenlerinin halk önünde ant içmesi, Ferman’ın mahkemelerde tescil edilmesi, aykırı uygulamaların yasaklanması. Karşıt görüşe göre ise Ferman anayasal nitelik taşıyan belgelerin biçimsel özelliklerine (bölümler, maddeler, sistematik) sahip değildir. Özü bakımından da devletin kuruluş ve işleyişi, devlet-birey ilişkileri ile ilgili kurallardan yoksundur(Tanör, 2004: 92 - 93). 

Tanzimat Fermanı ile Osmanlı devlet düzeninde ilk kez bir padişah kendi iradesiyle kendi yetkilerini ve iktidarını sınırlamıştır. Ancak yaptırım olarak subjektif ve manevi bir desteğe, ant içmeye dayanması onun tek yanlı niteliğinden doğmaktadır. Şunu da belirtmek gerekir ki mutlakiyetçi bir sistem ve geleneksel bir ortamda hükümdarın, uyruklarına birtakım sözler verip bunları yerine getireceğine yemin etmesi önemli bir bağlanmadır (Bozkurt, 2018: 101). 

 

1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, Osmanlı- Türk Anayasacılığında en keskin dönüm noktasıdır. Bu anayasa kısalığını kat kat aşan büyük öneme sahiptir. Bu anayasanın ortaya çıkmasında 1918 sonlarındaki siyasal-anayasal çöküş oldukça etkili olmuştur (Tanör, 2004: 225). 

1924 Anayasası’nın meclis hükûmetine benzeyen hükümleri şunlardır: 

1) Türk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır (m. 4). 

2) Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanır (m. 5). 

3) Meclis, Hükümeti her zaman denetleyebilir ve düşürebilir (m. 7). Ancak Hükümetin Meclisi feshetme yetkisi bulunmamaktadır. 

1961 ve 1982 Anayasaları yapılış ve yöntemleri bakımından şu ortak özelliklere sahiptir: 

II. Askerî müdahalelerin ürünü olmak 

III. Referanduma sunularak kabul edilmiş olmak

V. Asker ve sivillerden oluşan seçimlerle oluşmamış Kurucu Meclisler tarafından hazırlanmak  

Geçiş döneminin ardından artık yeni bir anayasaya ihtiyaç duyulmuştur. Hâlen yürürlükte olduğu kabul edilen 1876 Kanun-i Esasi ikili bir anayasa sistemi yaratıyordu (Sevinç, 2012: 21). Geçiş döneminden başarıyla çıkılmasından sonra devletin temel kuruluşunu, toplumun ve bireylerin konumunu ve haklarını belirleyecek yeni bir yapılanma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. İkili Anayasalı durumuna da son verilmesi gerekiyordu. Bu bakımdan yeni meclisin, yeni devletin yeni anayasasını yapma biçimindeki tarihsel görevle karşı karşıya kaldığı söylenebilir (Tanör, 2004: 290). Dolayısıyla saltanatın ve halifeliğin kaldırılması ve cumhuriyetin ilanının ayrıntılı bir anayasa yapma gereksinimini artırdığı söylenebilir (Akşin, 2011: 194). Bu koşullarda II. Türkiye Büyük Millet Meclisi kendi içerisinde bir Anayasa Komisyonu kurmuştur. Hazırlanan Anayasa metni mecliste yapılan görüşmeler sonucu 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilmiştir (Anayurt: 2018: 116). 

1924 Anayasası’nın içeriğine baktığımızda şunları söyleyebiliriz: “Anayasa’nın hiçbir maddesi hiçbir sebep ve bahane ile savsanamaz ve işlerlikten alıkonamaz. Hiçbir kanun Anayasa’ya aykırı olamaz” hükmüyle anayasanın üstünlüğü ilkesini benimsemiştir. Bununla birlikte, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimine yer vermemiştir. Ayrıca Anayasa’da “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir” hükmünün değiştirilemeyeceği ve değiştirilmesinin teklif dahi edilemeyeceği hükme bağlanmıştır. 1924 Anayasası meclis hükûmeti ile parlamenter sistem arasında karma bir hükûmet sistemi kurmuştur. Bu sistem “Kuvvetler Birliği ve Görevler Ayrılığı Sistemi” olarak nitelendirilmektedir (Ergül, 2019: 183). 

Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının üçte ikisinin çoğunluğuyla mümkündür. Anayasa’ya göre Türkiye Büyük Millet Meclisi, millet iradesinin bizzat kendisidir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üzerinde hiçbir güç yoktur. Nitekim Anayasa, Türkiye Büyük Millet Meclisinin iradesini denetleyebilecek herhangi bir denetim organına yer vermemiştir. Bu nedenle anayasanın çoğunlukçu demokrasi anlayışına dayandığına herhangi bir kuşku yoktur. Egemenlik, herhangi bir kayıt ve koşula bağlı olmaksızın millete aittir. Millet bu egemenliği onun tek ve gerçek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi aracılığıyla kullanacaktır. Yasama-yürütme ilişkileri açısından bakıldığında karma (melez, hibrit) bir hükûmet sistemine yer verilmiştir. Başka bir söyleyişle ne tam bir parlamenter sistemden ne de tam bir meclis hükûmeti sisteminden söz edilebilir. Her iki hükûmet sisteminin de bariz özelliklerini görmek mümkündür (Anayurt, 2018: 116-117). 

1924 Anayasası’nın meclis hükûmetine benzeyen hükümleri şunlardır: 

1) Türk Milletini ancak TBMM temsil eder ve Millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır (m. 4). 

2) Yasama yetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanır (m. 5). 

3) Meclis, Hükümeti her zaman denetleyebilir ve düşürebilir (m. 7). Ancak Hükümetin Meclisi feshetme yetkisi bulunmamaktadır. 

1924 Anayasası’nın parlamenter sisteme benzeyen hükümleri ise şunlardır: 

1) Büyük Millet Meclisi, yasama yetkisini kendisi kullanırken (m. 6), yürütme yetkisini ancak Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m. 7). 

2) 1924 Anayasası ile (m. 44) hükûmetin kurulması konusunda parlamenter sisteme benzeyen bir mekanizma öngörülmüştür. Buna göre “Başbakan, Cumhurbaşkanınca Meclis üyeleri arasından tayin olunur. Öteki bakanlar Başbakanca seçilip tamamı Cumhurbaşkanınca onandıktan sonra Meclise sunulur. Meclis toplanık değilse sunma işi Meclisin toplanmasına bırakılır. Hükümet tutacağı yolu ve siyasi görüşünü en geç bir hafta içinde Meclise bildirir ve ondan güven ister.” 

3) Parlamenter hükûmet sisteminin unsurlarından birisi olan hükûmetin siyasi sorumluluk kuralı da 1924 Anayasası’nın “Bakanlar Kurulu, Hükümetin genel politikasından birlikte sorumludur” (m. 46) hükmüyle kabul edilmiştir (Atar, 2019: 44 - 45). 

1924 Anayasası yargı yetkisinin Millet adına usul ve kanuna göre bağımsız mahkemeler tarafından kullanılmasını öngörmüştür. Anayasa ayrıca mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi, hâkimlik teminatı ve yargılamanın açıklığı kuralına da yer vermiştir (Atar, 2019: 45). 1924 Anayasası’nda temel hak ve hürriyetlere de yer verilmektedir. 1924 Anayasası temel hak ve hürriyetlerin kökeni ve sınırları konusunda “tabii hak anlayışı”nı benimsemiştir. Anayasa’ya göre 

“Her Türk hür doğar, hür yaşar. Hürriyet, başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmektir. Tabii haklardan olan hürriyetin herkes için sınırı başkalarının hürriyetinin sınırıdır. Bu sınırı ancak kanun çizer (m. 68). Anayasa yapıldığı dönemde Batı anayasalarında da tam olarak görülmeyen sosyal haklar dışındaki kişi hak ve hürriyetlerini genel olarak düzenlemekle birlikte, Meclisçe yapılacak sınırlamaların ölçüsünü belirlememiştir. Bu ise Meclis çoğunluğunun hakları aşırı bir şekilde sınırlamasını mümkün hâle getirmekteydi. Anayasa’da düzenlenen hak ve hürriyetler şunlardır: Eşitlik ilkesi (m. 69), kişi hürriyeti ve kişi güvenliği (m. 72), işkence, eziyet, müsadere ve angarya yasağı (m. 73), din ve vicdan hürriyeti (m. 75), konut dokunulmazlığı (m. 76), basın hürriyeti (m. 77), seyahat hürriyeti (m. 78), sözleşme hürriyeti, çalışma hürriyeti, mülkiyet hakkı, toplanma hürriyeti, dernek ve şirket kurma hakkı (m. 82), eğitim ve öğretim hürriyeti (m. 80), haberleşmenin gizliliği (m. 81), dilekçe hakkı (m. 82), kanuni hâkim güvencesi (m. 83), vergi ödevi (m. 84), seçme ve seçilme hakkı (m. 10-11), vatandaşlık hakkı (m. 88), devlet memurluğuna girme hakkı (m. 92) (Atar, 2019: 45 - 46). 

Ana hatlarıyla liberal-demokratik bir düzen için elverişli bir çerçeve sağlamış olmakla birlikte, 1924 Anayasası’nın arkasında yatan felsefenin liberal anayasacılıkla bağdaşmayan yönlerinin de bulunduğu açıktır. Anayasanın felsefi arka planında genel iradenin yanılmazlığı varsayımına dayanan ve tekçi bir tasavvur geliştiren Rousseaucu düşünce yatmaktadır. Birlik-bütünlük, millî dayanışma ve toplumsal kesimlerin tek bir ulusal çıkar etrafında bütünleşmeleri anlayışı üstündeki vurgu, kuvvetler ayrılığı anlayışının gelişimini zorlaştırmıştır (Erdoğan, 2011: 77). 1921 ve 1924 Anayasaları Türkiye tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından yapılan ilk ve son anayasalardır. 1924 Anayasası, 1921 Anayasası ile başlayan sıçramayı belgelemiş ulusal, laik ve demokratik bir devletin temellerini atmıştır (Bozkurt, 2018: 124). 

Ulusal devletin kurulması aşamasında, 1924 Anayasasını yer yer başkalaştıran ya da değiştiren üç ana faktör grubu olmuştur; bunlardan birincisi 1925-1945 arasındaki “Tek Parti Rejimi” olgusudur. Bu oluşum anayasal pratiği büyük ölçüde etkilemiştir. İkinci büyük gerçeklik, bu rejimle eş zamanlı olarak yaşanan reformlar dizisidir. Bunların da siyasal ve anayasal rejim üzerinde önemli etkileri olacaktır. Üçüncüsü ise doğrudan anayasa değişiklikleridir ki tek parti rejimi gibi işleyişin yaşanma

Normatif sistem doğru yanıttır.

Normlar hiyerarşisi doğru yanıttır.

1808 doğru yanıttır.

Sened-i İttifak doğru yanıttır.

1876 doğru yanıttır.

Kanun-i Esasi doğru yanıttır.

1921 doğru yanıttır.

Teşkilat-ı Esasiye doğru yanıttır.

Constitution doğru yanıttır.

1930'lardan itibaren doğru yanıttır.