HUKUK SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

Hukuk ve siyaset arasındaki ilişki hukuk sosyolojisi için oldukça özel bir öneme sahiptir. Hukuk ve siyasallaşma süreci arasındaki ilişkinin özel ve önemli olmasının nedeni, özellikle ulus devlet olarak örgütlenmiş ve son derece biçimlendirilmiş hukuk sistemlerine sahip modern toplumlarda, kanun yapma yetkisinin yasama organına (siyasi aktörlere) verilmesidir.

Modern toplumda hukuk devleti, bütün bireylerin yasa önünde eşit olduğu ilkesine dayanan bir yönetsel biçimdir. Bu modern öncesi toplumsal ve yönetsel biçimlerden radikal olarak farklı bir durumdur.

Parsons’a göre, bir toplumun toplumsal kontrolü için araçsal bir kurum olarak hukuk, bireyciliğe karşı toplumsal uyumu güvence altına alır, düzensizlikten düzen yaratır.

Yaşam dünyası, devlet, ekonomik güçler ve politik aktörler dışında kalan ve sivil toplumu oluşturan tüm unsurlardır. Sistem dünyası ise ekonomik güç sahibi ve politik nüfuz sahibi aktörlerin
oluşturduğu dünyadır.

İletişimsel Eylem Kuramı adlı eserinde Habermas, para (ekonomi) ve gücün (politika) bağımsız olarak kurumsallaşmasını hukukun kurumsallaştırma ve normatif görünüm kazandırma işlevine bağlar. Para ve gücün hukuk yoluyla yasal olarak kurumsallaşması, ekonomik ve politik sistemlerin yaşam dünyasından ayrılmasında merkezî bir role sahiptir.

İletişimsel eylem teorisini geliştiren Habermas, demokrasiyi, toplum analizinin merkezî hâline getiren bir hukuk anlayışı geliştirmiştir. Habermas’ın teorisinin tam zıttı, otopoeitik bir hukuk teorisi formüle eden Niklas Luhmann’ın sosyolojik perspektifidir.

Hukuk kültürü bireylerin hukukun üstünlüğü, adalet, hukuk mesleği ve hukuk kurallarının bağlayıcılığı ve hukuki süreçler konusundaki değer, inanç ve tutumlarını kapsamaktadır.

Sosyolog Lawrence M. Friedman’ın hukuk kültürü hakkındaki kapsamlı kuramsal tartışmasında hukuk kültürünü, hukuk sistemine yönelik kamusal bilgi, tutum ve davranış kalıpları olarak tanımlar.

Max Weber, hukuk ve ekonomi ilişkisine yönelik olarak şu tespitleri yapmıştır:

1) Sosyolojik anlamıyla hukuk, sadece ekonomik çıkarları korumaz, daha çok kişi güvenliğine ilişkin temel unsurları korur. Kişisel onur, aile, dinsel inanç bunlar arasındadır.

2) Verili koşullarda ekonomik ilişkiler radikal dönüşümlere maruz kalsa da hukuk düzeni değişmeden devam eder.

3) Bir konunun hukuk sistemi yönünden konumlanışı ekonomik sonuçlarından bağımsızdır.

4) Açıkça herhangi bir hukuksal güvencenin ekonomik çıkarın hizmetinde olması en geniş anlamdadır (Weber bununla tekil çıkarlar yerine sistemin devamını kastetmektedir).

5) Hukuk düzeninin zorlayıcılığı aracılığıyla başarı elde etmek sadece sınırlı bir etkiye sahiptir.

Dikey sosyal hareketlilik, modern toplumda eğitim yoluyla insanların statü ve sınıflarını yukarıya doğru değiştirebileceğine işaret eden bir kavramdır.

Günümüzdeki anlamıyla insan hakları deyiminin ve özgün kapsamı ile birlikte temel an­layışının özellikle II. Dünya Savaşı sonrası döneme ait bir yeniliktir. Modern dönemdeki bazı düşünsel arayışlar ve siyasi gelişmelerle akrabalık kurulmaya çalışılsa da bugünkü anlamıyla ve Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi’nde tezahür ettiği hâli ile insan hak­ları oldukça yeni bir buluş ya da tasarımdır. Bu­nunla birlikte insan ve hak kavramlarının kendi­lerine özgü tarihleri vardır. Toplumsal yaşamın devletin söz konusu olduğu en eski devirlerden iti­baren insanların bazı ödevleri ve hakları olduğu dü­şünülmüştür. Haklar aynı zamanda, yine bir şekilde Tanrısal kökene atıfla anlaşılan, taşa ya da tablete kazınarak kalıcılık ve bir anlamda yasallık kazanmış olan kurallar çerçevesinde anlaşılmaktadır. Ör. On Emir.

Kanunlarıyla Eski Babil soyunun en ünlüsü olan MÖ 1728-1686 arasında hüküm süren Hammurabi, yasalarını ifade ederken Tanrının emriyle memlekette doğruluk ve adalet için görevlendirildiğini söylemiştir

Diğer medeniyetleri ve özellikle Doğu toplumla­rının düşünsel mirasını bir ölçüde görmezden gelen, insan hakları tarihini Batı öze­linde okuyan Avrupa-Merkezcilerin insan hakları ve hukukun üstünlüğü bağlamında atılan ilk önemli adım Magna Carta’dır. İngiliz kralı John, dönemin Papası ve baronlar arasında imzalanan ve kralın yetkilerini sı­nırlandıran Magna Carta ya da Hürriyetlerin Büyük Fermanı, dönemi itibarıyla getirdiği yenilikler açı­sından önem taşımaktadır. Magna Carta, insan hak­ları ve kişi hürriyetlerinin soyut birer kavram olmak­tan kurtarılarak hukuki ve siyasal bir düzen içinde somutlaştırılarak gerçekleştirilmesini ve şekillendi­rilmesini sağlamıştır.

18.yy.’ın sonunda tarihsel bir dönüm noktası olarak ortaya çıkan Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi aracılığıyla ifade edilen en önemli husus Hannah Arendt’e göre hukukun ya da yasanın kaynağının, Tanrı’nın buyruğu ya da tarihin töreleri değil sadece insan olduğu fikridir.

Doğal hak anlayışları klasik ve modern olmak üzere iki ayrı yaklaşımla açıklanmaktadır. Klasik doğal hak yaklaşımında, doğal hak, bireyin kişisel tercihlerinin üstünde ve ötesinde Tanrı, doğa ya da yasa gibi mutlak bir kaynağın evrensel adalet ve gerçeklik iddiaları ni­teliğindedir. Modern doğal hak anlayışında ise do­ğal hak, eylemde bulunmak için bir yeti, kabiliyet ve bir özgürlüğü ifade eder. Bireyin sahip olduğu güç olarak doğal hak, bireyin tercih özgürlüğüne ve çıkarlarının önceliğine dayanmaktadır

İnsan haklarını ortaya çıkış dönemleri bağla­mında ele alan sınıflamaya göre üç nesil haktan söz edilmektedir.

Küreselleşmenin tek bir tanımını yapmak zor olsa da bazı sosyologların tanımlarından yola çıka­rak küreselleşme derken neyin kastedildiğine iliş­kin genel bir çerçeve çizilebilir.  Bu süreçte uzak mesafeleri birbirine bağlayan dün­ya ölçeğindeki toplumsal ilişkiler yoğunlaşmakta, küresel karşılıklı bağımlılık artmaktadır. Üretilen mallar, para, teknoloji, bilgi, insanlar, düşünce ve kültürel uygulamaların siyasal ve kültürel sınırların ötesine geçen hareketleri söz konusu olmaktadır. Giderek yoğunlaşan bu hareketler insanların işleri­ni, eylemlerini de dönüştürmektedir. Nihayetinde küreselleşme yeni ve öngörülemez bir olgudur ve açık uçlu bir süreçtir.

Küreselleşmenin politika gibi farklı boyutlardaki gelişimi yalnızca piyasanın mantığına cevap verebilecek nitelikte şe­killenmektedir. Söz konusu pi­yasa mantığına dayalı ekonomik küresel düzen var olanları çözmekten çok onların etkisini artırmakta ya da yeni ve daha güçlü problemler üretmektedir. Örneğin, küreselleşme ile birlikte ekonomik bağ­lamda yaşanan en önemli sorunlar gelir adaletsiz­liği ve işsizlikteki artışlardır.

Özelde II. Dünya Savaşı sonrası dönemde ve 11 Eylül sonrasında dünyanın hemen her köşesin­de yaşanan savaşlar, katliamlar, yoksulluk, ırkçılık, yabancı düşmanlığı gibi büyük problemler geniş toplum kesimlerinde insan hakları anlayışının sor­gulanmasına yol açmıştır. İkinci olarak uluslarara­sı toplumun ve uluslararası örgütlerin altına imza atmış oldukları ve uygulanmasındaki sorumluluğu üstlenmiş oldukları insan haklarının gerçekleşti­rilmesinde gösterdikleri tutarsızlıklar ve zayıflıklar insan hakları düzeni olarak adlandırılabilecek siste­me güvensizliği artırmaktadır.

Küreselleşmenin insan hakları bağlamındaki diğer bir etkisi insan hakları savunusunun küreselleşme­sidir. Bunda iletişim teknolojilerinin ve küresel insanlık fikrinin payı büyüktür. Yeni medya ve özellikle İnternet, insan haklarına ilişkin çabaların uluslararasılaşmasının altında yatan temel faktörlerdir.