HİZMETLER EKONOMİSİ

Dolay›s›yla hizmetler sektöründeki serbestlefltirmede bafllang›çta yaflanan sorunlar sürmektedir. Öncelikle hizmet ticareti önündeki engeller genel olarak tarife-d›fl› özelliktedir.

1985 y›l›nda telekomünikasyon sistemini özellefltiren Japonya’da özellefltirmenin etkilerinin - hizmette niteli¤in artmas› ve maliyetlerin düflmesi biçiminde- derhâl hissedildi¤i görülmüfl ve Japon telekomünikasyon sektöründe 1984-1990 aras› dönemde ifl gü- cü verimlili¤i % 48 oran›nda artm›flt›r.

Öncelikle hizmet ticareti önündeki engeller genel olarak tarife-d›fl› özelliktedir.

Serbestleştirmenin artmasıyla yurtdışı firmaları pazara kolaylıkla girebileceği için yurtiçi fiyatlarının yurtdışı fiyatları ile arasının açılması değil yakınlaşması söz konusudur.

Piyasada bilgi çarpıklığı vardır. Soru ve cevap kökünden de kolaylıkla çıkarım yapılabilir.

Doktorun hastasına verdiği tavsiye soyut bir kavram olduğu için ölçülmesi ve kontrol edilmesi kolay değildir.

Daha çok bilgiye sahip olanın üstün görülmesi, konu hakkında bilgisi olmayan ya da eksik bilgilendirilmiş kişinin aleyhine bir karar olup adil bir yaklaşım olmaz. Diğer uygulamalar ise asimetrik bilginin ortadan kaldırılmasına yöneliktir.

Paragrafta yapılan uygulamalardan asıl anlatılmak istenen ülkelerin dış yatırımcılara karşı korumacı politikalar güderek serbest piyasa ortamının önüne geçmesidir.

I ve II dış yatırımcının piyasaya girişini zorlaştırırken, III ve IV eşit rekabet ortamı oluşturmaktadır.

GATT'ın bu paragrafta anlatılan en önemli yapmak istediği şey gelişmekte olan ülkelerin diğer gelişmiş ülkelerin duyarsızlığına karşın varlıklarını ortaya koyabilmeleri için seslerini duyurmak ve ticari DÜnya'ya çekebilmek.

Gelişmekte olanlardan yaptığı ithalatta da önemli bir artışa yol açması doğrudan bu ülkelerin ihracatındaki gelişmeye işaret etmektedir.

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT)

Soru kökünden de anlaşılacağı üzere yabancı sunucularına maliyet artırıcı ya da rekabet gücünü azaltıcı dezavantajlara yol açan düzenlemeler getiriyorsa milli muamele politikaları güdüyor.

İktisat teorisinde serbestleştirme en geniş anlamda ele alındığında yeni üreticilerin piyasaya girişinde tüm engellerin kaldırılmasıdır diyebiliriz. Aslında, yeni üreticilerin piyasaya girişi demek artan rekabet ortamı demektir. Gerçekten, kaynak etkinliğini sağlamak rekabetçi piyasalarda mümkündür. Ticaretin serbestleştirilmesinden beklenen yararlar aslında kaynak etkinliğinin sağlanmasıyla ortaya çıkar. Dolayısıyla, ticaret engellerini azaltmak yurt içi fiyatları uluslararası fiyat düzeylerine çeker ve kaynak etkinliği açısından da firmaların daha etkin çalışmasını sağlar. Bunun nedeni de rekabetçi piyasalarda üretim yapan firmaların yanlış girdi bileşimi hâlinde üretim maliyetlerinin yükselecek olmasıdır. Bu durum, ticarette rekabet gücünü düşürür. Hizmetlerde de aynen mallardaki gibi iktisadi etkinsizlik eksik rekabet koşullarının varlığı nedeniyle ortaya çıkan piyasa başarısızlıkları ya da yeni firmaların piyasaya girişini engelleyen ticaret engellerinin varlığında oluşur. Etkinsizlik sonucunda maliyetler aşırı arttığında da hem yasal düzenleme hem de serbestleştirme gereksinimi aynı anda ortaya çıkmaktadır. O hâlde serbestleştirme bir hizmeti daha iyi sunabilecek üreticiyi teşvik ederken sunamayacak olanları da piyasa dışına itecek demektedir.

Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçiliği olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Tarihsel süreçte en çok uygulananı kamu mülkiyetidir. Bu bağlamda liman, yol, köprü, havaalanı gibi alanlar önemli oranda devletin sahip olup işlettiği alanlardır. Elektrik, gaz arzı, telekomünikasyon, demir yolu ve hava taşımacılığı hükûmetin hizmet arzettiği sektörlerin başında gelmektedir. Seçilen yol hangisi olursa olsun, doğal tekel sorununu çözmede esas sorun tekel sınırlarının kesin olarak belirlenebilmesidir. 1980’li ve 1990’lı yıllar çok sayıda ülkenin iletişim hizmetlerinin arzını rekabete açarak alternatif sunucuların sektöre girmesini sağladığı yıllar olmuştur. İletişim sanayii en fazla yatırım gerektiren bir sektör olup teoride önemli doğal tekellerden biri olmuştur. Bir doğal tekel durumunda izin verilecek rekabetin sınırlarının belirlenmesinde uygulanabilecek diğer bir yöntem de rekabetçi firmalar arasında basit bir ayrıma gitmektir. Örneğin, havaalanı hizmetlerinde özel bir merkezde tek bir hizmet sunucusu var iken farklı terminallerde farklı hizmet sunucularının faaliyetine izin verilebilir. Böyle bir politika izlenmesi durumunda da elbette ilk amaç doğal tekelin gereksiz ve doğal olmayan tekellere yol açmamasını sağlamak olmalıdır. Piyasada asimetrik bilgi durumu varsa hizmet tüketicileri hizmetin niteliği ve fiyatı konusunda eksik ya da yanlış bilgiye sahip demektir ve bu durumda tüketicilerin sunuculara karşı korunması gerekir. Burada koruma yöntemi olarak aşırıya kaçmayan bir yasal düzenleme önerilmektedir. Asimetrik bilgi durumunda başvurulacak yol daha doğru ve güvenilir bilginin yayılmasını sağlamaktır. Bilgi eksikliği ya da yanlışlığı resmî bir kurumun müdahalesini haklı kılıyorsa bu kurum alıcıları bilgilendirmeye yönelik bilginin elde edilmesi ve yayılmasını hedeflemelidir. Bilgilerin sağlanmasında katlanılacak maliyet, doğru ve eksiksiz bilginin sağlayacağı yararlardan daha az olmalıdır. Sağlık hizmetlerinde hasta-doktor ilişkisinde hasta açısından var olan yüksek belirsizlik düzeyini ele alalım. Sağlık hizmetleri alınırken karşı karşıya kaldığımız bu risk azaltılabilir. Şöyle ki bu alandaki eğitim standartlarının ve niteliğinin artırılmasıyla belirsizlik giderilebilir ve böylece asimetrik bilgi sorunu çözümlenebilir. Bu arada hizmetlerin fiziksel varlığının bulunmaması özelliğini unutmayalım. Bir doktorun bir konu üzerinde bir kişiye bazı koşullar altında tavsiyelerde bulunduğunu düşünelim. Burada hizmetin çıktısı tavsiyedir ve elle tutulmaz, gözle görünmez özelliktedir. O hâlde, hizmet sektörlerinin ürünü üzerinde yasal düzenleme yapmak çok kolay değildir. Dolayısıyla bunların girdilerinin niteliği üzerinde düzenleme yapmak daha kolay bir yoldur. Ancak girdilere yönelik düzenlemeler de yeni firmaların piyasaya girişine engel olarak kullanılabilecek bir yöntem olabilir. Hükûmetler yurt içi hizmet sunucularını korumak istediğinde bunu tarife ve kotalar gibi standart sınır önlemleriyle yapmamaktadır. Hizmet ticaretindeki engellerin çoğunun tarife-dışı engeller olmasının başlıca nedeni de budur. Yasal düzenleme genellikle yurt içi hizmet arzedenleri yabancı sunucuların rekabetine karşı korumada bir araç olarak görülmektedir.

Ticarette serbestleşme 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır. 18. yüzyılın sonlarına doğru İngiltere’de başlayan Sanayi Devrimi başta tekstil olmak üzere ihracatın gelişip artmasını sağlamıştır. Burada belirtelim ki İngiltere, İngiliz imalat sanayiinin kapasitesi Almanya ve Fransa gibi rakip ülkelerin birkaç katına ulaşmadan serbest piyasa ve ticaret ilkelerini uygulamamış; devlet müdahalesi ve gümrük tarifesinin olmadığı bir ticaret sistemini 1840’ların başında başlatmış ve 1930’ların sonuna kadar da uygulamıştır. 19. yüzyılın sonunda da Almanya ve Fransa serbest ticaret politikalarından çekilmişlerdir. ABD ise iç savaşın hemen ardından ithal ikameci sanayileşme politikasını başlatmıştır.

Birinci Dünya Savaşı’na kadar uzanan dönemde Kara Avrupası’nda korumacılığı artırma politikası ortak bir eğilimdir. Korumacılık aslında serbest ticaretin kendilerine değil de İngiltere’ye yaradığını düşünen Fransa ve Almanya gibi ülkelerin tepkisidir. ABD ve Rusya’dan gelen ucuz tahıl akımı ve 1870’lerde yaşanan iktisadi durgunluk karşısında Fransa ve Almanya gümrük tarifelerini aşamalı olarak yükseltmişler Japonya da sanayi sektörlerini içeren korumacı politika izlemiştir. Ülkelerin çoğunda korumacılık başlamış ve 1870-1913 arası dönem serbest ticaret uygulamalarının azaldığı bir dönem olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ertesinde sanayileşmiş Batılı ülkeler dış ticaret ve kambiyo rejimlerini serbestleştirmek için bazı girişimlerde bulunmuşlardır. Bu amaçla Dünya Ekonomik Konferansı 1927 ve 1930 yılında olmak üzere iki kez toplanmıştır. Ancak 1929 yılında patlak veren dünya iktisadi krizi ve hemen sonra ABD’nin 1930’da Smooth-Hawley Tarife Yasasını yürürlüğe koymasıyla bu çabalar sonuçsuz kalmıştır. Çok geçmeden diğer ülkeler de aynı yolu izlemişler ve böylece dünya ticaretinde yeni ve uzun bir korumacılık dönemi başlamıştır.

Mal ticaretinde genellikle tarifeler biçiminde olan bu engeller hizmet ticaretinde ulusal refah, sağlık, güvenlik gibi gerekçelerle getirilen yasaklamalar, miktar kısıtlamaları ve yasal düzenlemeler olmaktadır. Hizmet ticaretinde engeller temelde hizmet sunanların tüketicilere ulaşmasını sağlayan sınır ötesi hareketini veya kullanıcıların sunuculara ulaşmasını sınırlamakta veya hizmetlerin kendisini kısıtlamaktadır. Hizmet ticaretinde uluslararası düzeyde serbestleştirme çabası Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde başlamış; DTÖ ve GATS ile hızla artmıştır. Belirtelim ki uluslararası hizmet ticareti önündeki engellerin tanımlanması oldukça zordur. Örneğin, mal ticaretinde tarife engellerinin belirlenmesi ve ölçülmesi daha kolaydır. Ancak, hizmetlerde ticareti yönlendiren yasal düzenlemeler, kural ve uygulamalar hem çeşit hem de yapısal anlamda belirsizliğe neden olmaktadır.

Yabancı firmaların piyasaya girişini ve faaliyetlerini kısıtlayan ya da yasaklayan engeller özellikle miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar hangi tür hizmet biçimi olursa olsun yabancılarca sunulan hizmetlerin sağlanması üzerinde uygulanan kısmi veya tam yasaklamalar şeklinde olabilir. Yurt içi tüketim payı üzerindeki kota, ithalata yönelik kota, tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kota (turist vizelerinde sayısal sınırlamalar gibi) ve hizmet üretiminde kullanılan girdilere uygulanan kotalar bu engellere verilen önemli örneklerdir. Hizmet ticareti açısından ithalatı ya da ihracatı kısıtlayıcı engellerin olduğu sektörlerden biri deniz yolu taşımacılığında gemiye yükleme, özellikle de kabotaj, ya kısmen ya da tamamen ulusal bayrak taşıyan firmalara ayrılmıştır. Yabancı bankalar durumunda da bazı hizmetlerin sunulmasına sınırlama getirilebilmektedir. Nedeni de hizmet sunan personelin hareketliliğine ve yerleşmesine getirilen kısıtlamalardır. Gerçek kişilerin hareketliliği konusundaki yasaklama ve sınırlamalar emek-yoğun hizmetler ile profesyonel hizmetlerde hâlâ önemli bir sorundur. GATS kapsamında millî muameleyi etkileyen önlemler derken yerli işletmelere bazı ayrıcalıklar tanıyan politikalar anlaşılmaktadır. Dolayısıyla yerli hizmet sunucuları ile yabancı sunucular arasında ayrımcılık söz konusudur. Millî muameleyi etkileyen politikaları ikiye ayırabiliriz: Birincisi yerli firmalara maliyet üstünlüğü sağlayan politikalardır. Örneğin, çoğu ülkede yerli hizmet sunucularına doğrudan sübvansiyon sağlanmaktadır. İkinci tür politikalar ise yurt içi piyasada bir hizmetin yabancı sunucularına maliyet artırıcı ya da rekabet gücünü azaltıcı dezavantajlara yol açan düzenlemeler getirilmesi şeklindedir. Hava yolu taşımacılığında havaalanı yer üstü hizmetlerinde yabancı firmalara daha yüksek vergi uygulanması bu duruma bir örnektir.

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’nın (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) ITO’nun onaylanmaması sonucunda geçici bir anlaşma olarak doğduğunun altını çizelim. 1948’de faaliyete geçen GATT bir tarife sözleşmesi olup geçici nitelikte olması düşünülmüş olmakla birlikte zamanla süreklilik kazanmış ve 1947 sonrası dönemde dünya ticaretini serbestleştirme çalışmalarını üstlenmiştir. Üyeler arasında belirli zaman aralıklarında çok taraşı tarife görüşmeleri yapılmasını öngören GATT sistemi karşılıklılık ilkesine dayandırılmış olup az gelişmiş ülkelere bir istisna uygulanmıştır. Az gelişmiş ülkeler Uruguay Görüşmelerine dek karşılık vermeden sağlanan ödünlerden yararlanmışlar ve nihai görüşmelerden sonra tarife indirimlerine katılmışlardır. 1 Ocak 1995 tarihinde resmî olarak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşen GATT’ın asıl işlevi dünya ticareti önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Bunu düzenli aralıklarla yaptığı çok taraflı müzakereler yoluyla gerçekleştiren GATT toplam sekiz görüşme gerçekleştirmiştir. Sekizinci ve sonuncu olan müzakereler Uruguay Müzakereleri olup Uruguay’ın Punta del Este kentinde 1986-1994 yılları arasında gerçekleşmiştir. GATT görüşmeleri sonunda sanayi malları üzerindeki ortalama ve advalorem tarifeler % 40 gibi yüksek bir orandan % 4’lere dek inmiş, başlangıçta 23 olan üye sayısı da günümüzde 155’e ulaşmıştır.