HİZMETLER EKONOMİSİ

1 Ocak 1995 tarihinde resmî olarak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşen GATT’ın asıl işlevi dünya ticareti önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Bunu düzenli aralıklarla yaptığı çok taraflı müzakereler yoluyla gerçekleştiren GATT toplam sekiz görüşme gerçekleştirmiştir. Sekizinci ve sonuncu olan müzakereler Uruguay Müzakereleri olup Uruguay’ın Punta del Este kentinde 1986-1994 yılları arasında gerçekleşmiştir. GATT görüşmeleri sonunda sanayi malları üzerindeki ortalama ve advalorem tarifeler % 40 gibi yüksek bir orandan % 4’lere dek inmiş, başlangıçta 23 olan üye sayısı da günümüzde 155’e ulaşmıştır.

Dünya ticareti İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızla serbestleşmiştir. Dünya ticaretinde 1948-1973 arasında gelişmekte olan ülkelerin bir kısmının temel madde ihracatına bağımlılığı önemli oranda azalmış ve sanayi malları ihracatçısı konumuna gelmişlerdir. Bu gelişme sonucunda gelişmekte olan ülkelerin toplam dünya imalatı katma değeri içindeki payı 1953-1973 arasında % 4.8’den % 9.3’e çıkmıştır. Aynı dönemde dünya mamul mal üretiminde gelişmekte olan ülkelerin payı 1970’te % 12 iken 1980’de % 17.2’ye çıkmıştır.
Gelişmekte olan ülkelerin mamul mal üretimindeki gelişme başta ABD ve Japonya olmak üzere gelişmiş ülkelerin gelişmekte olanlardan yaptığı ithalatta da önemli bir artışa yol açmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere ihracatları tamamen standartlaşmış emek-yoğun mallarla da sınırlı kalmamıştır. Bu ihraç mallarına daha sonra demir-çelik, gemi, elektrikli makineler, otomobil ve elektronik araçlar da dahil olmuştur. Uzak Doğu’nun özellikle birinci kuşak “yeni sanayileşen ülkelerinden” Kore, Tayvan, Singapur ve Hong Kong ihracatlarını emek-yoğun mallardan sermaye-yoğun mallara kaydırmayı başarmışlardır.

Hizmet ticaretinde uluslararası düzeyde serbestleştirme çabası Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde başlamış; DTÖ ve GATS ile hızla artmıştır. Belirtelim ki uluslararası hizmet ticareti önündeki engellerin tanımlanması oldukça zordur. Örneğin, mal ticaretinde tarife engellerinin belirlenmesi ve ölçülmesi daha kolaydır. Ancak, hizmetlerde ticareti yönlendiren yasal düzenlemeler, kural ve uygulamalar hem çeşit hem de yapısal anlamda belirsizliğe neden olmaktadır.
Dolayısıyla hizmetler sektöründeki serbestleştirmede başlangıçta yaşanan sorunlar sürmektedir. Öncelikle hizmet ticareti önündeki engeller genel olarak tarife-dışı özelliktedir. Sınırda uygulanmadıkları için de bu engellerin sistematik olarak belirlenmesi oldukça güçtür. Bu durum da hizmet ticaretinin geniş bir biçimde düzenlemelere tabi olmasına yol açmıştır.

Hizmet ticaretinin önündeki engeller: “Yabancı sunucuların piyasaya girişine yönelik engeller” ve Milli muameleyi etkileyen önlemler” olarak gruplandırılır. 

Yabancı firmaların piyasaya girişini ve faaliyetlerini kısıtlayan ya da yasaklayan engeller özellikle miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar hangi tür hizmet biçimi olursa olsun yabancılarca sunulan hizmetlerin sağlanması üzerinde uygulanan kısmi veya tam yasaklamalar şeklinde olabilir. Yurt içi tüketim payı üzerindeki kota, ithalata yönelik kota, tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kota (turist vizelerinde sayısal sınırlamalar gibi) ve hizmet üretiminde kullanılan girdilere uygulanan kotalar bu engellere verilen önemli örneklerdir.

Söz konusu dönemde hem gümrük tarifeleri yüksek oranlarda artmış hem de tarife uygulamalarında farklılıklar ortaya çıkmıştır. Böyle bir görünüm de her şeyden önce dünyadaki kaynak dağılımında etkinsizlik yaratmış ve dış ticarette yoğun bir haksız rekabet ortamı ve koşulları ortaya çıkarmıştır. Bu korumacı davranışlar, hızla artan sanayi üretimlerine dış pazar arayışı içindeki sanayileşmiş ülkelerde hoşnutsuzluğa neden olmuştur.
Dolayısıyla, 1947 yılı sonrasında yaşanan serbestleştirme girişimlerini 1929’da önce Amerika Birleşik Devletleri’nde patlayan ve dünyaya yayılan kriz sonrasında tekrar gündeme gelen korumacılık dalgasına karşı duyulan tepki olarak nitelendirebiliriz.
Çok taraflı bir uluslararası ticaret ve ödeme sistemi kurulması yolundaki önemli adımların da sanayileşmiş Batı ülkelerince atıldığını görmekteyiz. 1944 yılı tarihli Bretton Woods Konferansları uluslararası iktisadi ve mali sistemin temelinin atılmasında ilk adımdır. Bu konferanslar sonucu Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kurulmuştur. Dünya Bankası’nın görevi II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa ülkelerinin yeniden inşasına katkıda bulunmak ve uluslararası parasal ve mali sistemin düzenli işleyişini sağlamaktı. Bu arada dış ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çalışmalara da başlanmıştı.

IV. Ticari varlık (commercial presence) şeklindeki hizmet sunumunu etkileyen önlemler (Ör. Hizmetlerle ilişkili doğrudan yabancı yatırımları etkileyenler)
1. Piyasaya girişi etkileyenler
• Doğrudan yabancı yatırımlar yoluyla hizmet sunumunu tamamen yasaklama
• Kısmen yasaklama ya da bazı yatırım türlerini kısıtlamalar
• Hizmetler alanında yabancı şubelerin coğrafi yerleşimine getirilen kısıtlamalar
• Pazarda faaliyette bulunan yabancı firmaların sayısına getirilen kısıtlamalar
2. Milli muameleyi etkileyenler
• Yerel finansmandan yararlanma ve işlemlerin amacının sınırlandırılması
• Performans kriterleri
• Yatırım teşvikleri
• Yurtdışına mali transferlerle ilgili kurallar
• Vergi önlemleri
3. Diğer önlemler
• Hizmetler sektöründe DYY’ların teşviki
• Hizmetler sektöründe DYY’ların korunması
• Hizmet ticaretine uygulanan düzenlemelerin çerçevesi (rekabet politikaları, tüketiciyi koruma kanunları, koruyucu düzenlemeler gibi)
• Telif hakları

Gerçek kişilerin dolaşımını etkileyen önlemler

1. Piyasaya girişi etkileyenler
i) Vizeler, Oturma izinleri, Çalışma İzinleri
ii) Lisans izinleri
2. Milli muameleyi etkileyenler

• İnsan hakları ve yaşam koşulları üzerinde uygulanan kısıtlamalar
• Bağımlı aile fertlerine yönelik kısıtlamalar
• Yurtdışında çalışan işçilerin tasarruflarının transferlerine ilişkin kısıtlamalar
• Yabancı hizmet sunucularına getirilen vergiler
• Yabancı işçilerin yararlandığı yararların kısıtlanması
• İşyerinde yabancı işçilere karşı ayrımcı muamele
• Yerel kamu ihaleleri ve teşvikler üzerindeki kısıtlamalar

3. Diğer önlemler
• Yurda geri göndermeye ilişkin kurallar
• Kültürel engeller

Dünya Ticaret Örgütü sistemi yasal açıdan ele alındığında mal ticareti, hizmet ticareti ve fikrî hakların korunması alanlarını kapsadığı görülür. Aslında bu sistemin nihai hedefi esas olarak malların, hizmetlerin ve sermayenin tam olarak serbestleşmesidir. DTÖ kuralları da hükûmetlerin bu alanlarda gerçekleştireceği serbestleştirmenin nasıl olacağını gösteren yasal çerçeve ve uygulamalar bütünüdür. Bu durumda günümüzde uygulamada serbestleştirmenin kavramsal içeriği ve yöntemini kısaca incelemekte yarar vardır.
1980’li ve 1990’lı yıllar iktisadi serbestleştirme programlarının tüm dünyada uygulandığı yıllardır. Bu programlar ABD ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerdeki kontrol ve düzenlemelerin kaldırılmasını içeren deregülasyon ve özelleştirme programlarından Çin ve Orta ve Doğu Avrupa’da uygulandığı şekilde olduğu gibi açık piyasa reformlarına kadar değişmektedir. Latin Amerika ülkeleri de benzer liberal iktisadi reformlara başvurmuşlardır. 1980’li yıllardan itibaren diğer gelişmekte olan ülkelerin çoğu da piyasanın serbestleştirilmesi akımına katılmıştır. Bu katılımın kaynağında kuşkusuz önemli bir korku yatmaktadır. O da gelişmekte olan ülkelerin günümüzde küreselleşmenin yol açtığı sürekli değişmeleri yakalayamama ve sürecin dışında kalma korkusudur.

dünya mamul mal üretiminde gelişmekte olan ülkelerin payı 1970’te % 12 iken 1980’de % 17.2’ye çıkmıştır

Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçili¤i olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Tarihsel süreçte en çok uygulananı kamu mülkiyetidir.

1 Ocak 1995 tarihinde resmî olarak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşen GATT’ın asıl işlevi dünya ticareti önündeki engellerin kaldırılmasıdır.

Bir hizmetin sa¤lanmas› do¤al tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasac› ve kamu mülkiyetçili¤i olmak üzere uygulanabilecek iki politika vard›r. Tarihsel süreçte en çok uygulanan› kamu mülkiyetidir.

iktisat yaz›n›nda bu engeller farkl› biçimlerde s›n›fland›r›lm›flt›r. Bu s›n›fland›rmalardan biri hizmet ticaretinde yerli hizmet sunucular›n› d›fl rekabetten korumaya iliflkin önlemleri dünya ticaret sistemi aç›s›ndan “yabanc› sunucular›n piyasaya girifline yönelik engeller ve Milli muameleyi etkileyen önlemler” fleklinde iki bafll›k alt›nda özetlemektedir

GATT Uruguay Müzakereleri Eylül 1986’da Uruguay’›n Punta del Este kentinde bafllam›fl ve Aral›k 1993’te tamamlanm›flt›r. 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’›n Marakefl kentinde 125 ülkenin nihai anlaflmay› imzalamas› ile sonuçlanm›fl ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmufltur.

İlk önce dünya ticaretinde serbestleşmenin kısa bir tarihçesini aktaralım. Ticarette serbestleşme 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır. 18. yüzyılın sonlarına doğru İngiltere’de başlayan Sanayi Devrimi başta tekstil olmak üzere ihracatın gelişip artmasını sağlamıştır.

Ülkelerin ço¤unda korumacılık başlamış ve 1870-1913 arası dönem serbest ticaret uygulamalar›n›n azald›¤› bir dönem olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ertesinde sanayileşmiş Bat›l› ülkeler d›ş ticaret ve kambiyo rejimlerini serbestlefltirmek için baz› giriflimlerde bulunmufllard›r

Bu amaçla Dünya Ekonomik Konferans› 1927 ve 1930 y›l›nda olmak üzere iki kez toplanm›flt›r. Ancak 1929 y›l›nda patlak veren dünya iktisadi krizi

1947’de Küba’n›n Havana kentinde toplanan 50 ülke temsilcisi Uluslararas› Ticaret Örgütü (ITO) ad›nda bir örgüt kurulmas› karar›n› ald›lar.

1980’li ve 1990’li yıllar iktisadi serbestleştirme programlarının tüm dünyada uygulandığı yıllardır.

1947’de Küba’n›n Havana kentinde toplanan 50 ülke temsilcisi Uluslararas› Ticaret Örgütü (ITO) ad›nda bir örgüt kurulmas› karar›n› ald›lar.