HİZMETLER EKONOMİSİ

Klasik İktisat Okulunun kurucusu Adam Smith mal ve hizmet ayrımı yapmıştır. Ancak, mal ve hizmet arasındaki ayrım ve fark üzerinde durulması hizmetlerin hep kısır faaliyet olarak ele alınmasını önleyememiş ve hizmetler sektörünün düşük verimli olduğu tezi genellikle öne çıkan tez olmuştur. Burada klasik iktisatçıların bazı hizmetlerin emek verimliliğini arttıracağını kabul ettiklerini de unutmayalım. Örneğin, John Stuart Mill verimli emek ve verimli olmayan emek ayrımını kullanmış; sağlık ve eğitim gibi hizmet sektörlerinde çalışan işçileri verimli olarak sınıflandırmıştır. Buma karşılık Alfred Marshall hizmetleri maddi olmayan mallar olarak adlandırmakla yetinmiş ve konu üzerinde fazla durmamıştır.  Colin Clark ise tarım (birincil sektör) ve sanayi (ikincil sektör) sektörlerine dahil olmayan tüm faaliyetleri hizmet olarak tanımlamıştır.   Hizmetleri “gelişmeyen” olarak ele alan ve mal-hizmet ayrımını bu açıdan açıklamaya çalışan Nicholas Kaldor’a göre imalat sanayii malları hizmetlerden daha fazla “teknolojik gelişme” özelliği içermektedir

Jagdish N. Bhagwati de hizmet tanımında gelişebilirlilik esasına önem vermiştir. O’na göre hizmetlere olan ilgi teknolojik gelişmelere bağlı olarak artmıştır. Hizmet tanımı konusunu ayrıntılı olarak ele alan Bhagwati, hizmet kavramını tanımlarken hizmetlerin mallarla olan ilişkisinin dikkate alınmasını da önermiştir. Bhagwati’ye göre iktisat teorisindeki hizmet tanımı ve özellikleri istatistikçilerin millî gelir ve hizmetleri sınıflandırma tarzından etkilenmiştir

Bhagwati mal-hizmet ayrımını tartışırken “sürekliliği olan teknik ve yapısal bir
değişimden” yola çıkmaktadır. Buna göre bazı hizmetler mallardan bazı mallar da hizmetlerden kopmuştur. Bu kopuşa “parçalanma süreci” adını veren Bhagwati’ye göre bu süreç bünyeden ayrılma etkisi ile birliktedir. Bunun nedeni, hizmetlerin başlangıçta bu hizmetleri sağlayan kişinin bünyesinde olması ve kullanma zamanında hizmeti sağlayanın fiziksel varlığını gerektiriyor olmasıdır.

Hizmet sektörlerinin gelişmesinde önemli olan faktörler yeni teknolojilerin ekonomiye girişi, ticaret ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, üretimin uluslararası nitelik kazanması, bilgi yönetimine daha fazla önem verilmesi ve toplumlarda gelir düzeyinin artması gibi hususlardır. Bu faktörlerdeki gelişmeler hizmet sanayilerine yeni imkânlar sunarken yeni bir rekabet ortamı da yaratmaktadır.

Günümüzde millî muhasebe hesapları ve istatistikleri esas olarak Birleşmiş Milletler Millî Muhasebe Hesapları Sistemine (SNA) dayanmaktadır. SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

Uluslararası ticaretin ölçülmesinde en temel kaynak sayılan Uluslararası Para
Fonu (IMF) Ödemeler Bilançosu İstatistiklerinde ise ticarete konu olan hizmet
sektörleri, ticaret sistematiğine göre sınıflandırılmış bulunmaktadır.

Merkezi Ürün Sınıflandırması (CPC) iktisadi faaliyetleri değil ürünleri dikkate
almakta olup 600’den fazla hizmet ürünü saymaktadır. ISIC’e göre daha yeni olan bu sınıflandırma üzerinde de bir görüş birliği yoktur.

UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır.

Birleşmiş Milletler’in maddi malların sınıflandırılmasıyla ilgili olan MPS adlı sistemde yapılan maddi ve maddi olmayan hizmetler ayrımına karşılık gelmektedir. MPS’de tüm üretim şekilleri “maddi üretim alanları ve maddi
olmayanlar” olarak iki alana ayrılmaktadır.

SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

Merkezi Ürün Sınıflandırması (CPC) iktisadi faaliyetleri değil ürünleri dikkate almakta olup 600’den fazla hizmet ürünü saymaktadır. ISIC’e göre daha yeni olan bu sınıflandırma üzerinde de bir görüş birliği yoktur. GATT-Uruguay Görüşmeleri sırasında hizmetlerin belirlenmesinde bu sınıflandırmadan yararlanılmıştır. Dünya Ticaret Örgütü tarafından kullanılan Hizmet Ticareti Genel Anlaşması hizmet sınıflandırması da GATT’ın sınıflandırmasına dayanmaktadır.

1970’li yıllarda UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır. Burada hizmetler dört gruba ayrılmaktadır. Dağıtım hizmetleri (nakliye ve depolama, haberleşme, toptan ve perakende ticaret gibi); Üretim hizmetleri (bankacılık, finans, sigortacılık, emlakçılık, mimarlık ve mühendislik hizmetleri, muhasebe ve adli hizmetler); Sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, dinî hizmetler, posta hizmetleri ve diğer kamu hizmetleri) ve Kişisel hizmetler (ev hizmetleri, tamirat, berber ve güzellik merkezleri, otel ve lokantalar, eğlence hizmetleri).

1970’li yıllarda UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır. Burada hizmetler dört gruba ayrılmaktadır. Dağıtım hizmetleri (nakliye ve depolama, haberleşme, toptan ve perakende ticaret gibi); Üretim hizmetleri (bankacılık, finans, sigortacılık, emlakçılık, mimarlık ve mühendislik hizmetleri, muhasebe ve adli hizmetler); Sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, dinî hizmetler, posta hizmetleri ve diğer kamu hizmetleri) ve Kişisel hizmetler (ev hizmetleri, tamirat, berber ve güzellik merkezleri, otel ve lokantalar, eğlence hizmetleri).

Hizmet konusunda açık bir tanım yapan Gonzales d’Alcantara da hizmeti “mal
olarak sınıflandırılamayan iktisadi faaliyetlerin tamamı” şeklinde tanımlamaktadır.

Hill’e göre ise bir hizmet “iktisadi bir birimin durumunda, bir başka iktisadi birimin faaliyeti sonucunda ortaya çıkan değişmedir”.

Buna karşılık Bhagwati mal-hizmet ayrımını tartışırken “sürekliliği olan teknik ve yapısal bir değişimden” yola çıkmaktadır. Buna göre bazı hizmetler mallardan bazı mallar da hizmetlerden kopmuştur. 

Hizmetleri “gelişmeyen” olarak ele alan ve mal-hizmet ayrımını bu açıdan açıklamaya çalışan Nicholas Kaldor’a göre imalat sanayii malları hizmetlerden daha fazla “teknolojik gelişme” özelliği içermektedir. Hizmetleri daha az verimli olarak nitelendiren Kaldor, mal ve hizmet ayrımını gelişebilirlilik (progressivity) esasına dayandırmış ve dolayısıyla da hizmetleri özünde gelişmeyen faaliyetler olarak görmüştür.

Hanefi M. Aslan hizmet kavramını hizmet ekonomisi bağlamında ele almaktadır. Buna göre “bir hizmet ekonomisinde satın alınan şey bir nesnenin veya bir sistemin bizzat kendisi değil onun gördüğü işlevdir”.