HİZMETLER EKONOMİSİ

Günümüzde de hizmetlerin çoğunlukla maddi olmayan mallar olarak tanımlandığı görülmektedir. 1930’lu yıllarda Colin Clark tarım (birincil sektör) ve sanayi (ikincil sektör) sektörlerine dahil olmayan tüm faaliyetleri hizmet olarak tanımlamıştır (Clark, 1960). Bu yaklaşım hizmetler sektörü tanımının sanayi sektörüne bağlı hâline gelmesine yol açmıştır. Örnek vermek gerekirse tamirat, inşaat faaliyetleri ile su-elektrik-gaz alanlarını kapsayan kamu hizmetleri bazen sanayi sektörüne ait olarak sınıflandırılmış bazen de bunun dışında tutulmuştur.

Hizmetleri “gelişmeyen” olarak ele alan ve mal-hizmet ayrımını bu açıdan açıklamaya çalışan Nicholas Kaldor’a göre imalat sanayii malları hizmetlerden daha fazla “teknolojik gelişme” özelliği içermektedir. Hizmetleri daha az verimli olarak nitelendiren Kaldor, mal ve hizmet ayrımını gelişebilirlilik (progressivity) esasına dayandırmış ve dolayısıyla da hizmetleri özünde gelişmeyen faaliyetler olarak görmüştür. Kaldor ayrıca gelişmiş ülkelerde ekonominin hizmet ekonomisine dönüşüyor olmasının istihdamı tehlikeye sokacağını öne sürmüş ve yeni bir sanayileşme politikası oluşturulmasını önermiştir.

İktisat yazınında teorik düzeyde mal-hizmet ayrımı ve hizmet tanımı ile sınıflandırılması üzerinde duran araştırmacılardan T. P. Hill, mal ve hizmetlerin farklı mantıksal kategorilere ait olduğunu öne sürmüş ve hizmet tanımını “değişme” kavramı esasına dayandırmıştır. Hill’in hizmet tanımı esas itibarıyla bugün de iktisat teorisinde kullanılan tanımın özünü oluşturmaktadır (Hill, 1977).
Hill’in tanımında mal ve hizmet ayrımında çok kullanılan hizmetin saklanamaz
(depolanamaz) olması özelliği önem taşımaktadır. Buna göre tüketiciler tarafından hizmetin üretildiği anda tüketilmesi, üreticiler tarafından stoklanamadığı anlamına gelir. Zira, stoklanamayan tek mal yüksek düzeyde bozulabilen mallardır; hizmetlerin de bozulabilir olduğu yolundaki benzetme ise tamamen yanlış bir durumdur. Hizmetlerin stoklanamaz olmasının asıl nedeni fiziksel özellikleriyle ilgili olmayıp mantıksal bir imkânsızlıktır.

Ülkemizdeki iktisatçılardan Hanefi M. Aslan (Aslan, 1998) hizmet kavramını
hizmet ekonomisi bağlamında ele almaktadır. Buna göre “bir hizmet ekonomisinde satın alınan şey bir nesnenin veya bir sistemin bizzat kendisi değil onun gördüğü işlevdir”.

Günümüzde kullanılan iktisadi faaliyet sınıflandırmasına gelince, tüm iktisadi faaliyetlerin sınıflandırılmasında çok kullanılan iki yöntem vardır. Birisi üretim esasına göre yapılan sınıflandırma, diğeri de ticaret esasına göre yapılan sınıflandırmadır.Günümüzde millî muhasebe hesapları ve istatistikleri esas olarak Birleşmiş Milletler Millî Muhasebe Hesapları Sistemine (SNA) dayanmaktadır. SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

Uluslararası ticaretin ölçülmesinde en temel kaynak sayılan Uluslararası Para
Fonu (IMF) Ödemeler Bilançosu İstatistiklerinde ise ticarete konu olan hizmet
sektörleri, ticaret sistematiğine göre sınıflandırılmış bulunmaktadır.
İktisat yazınındaki çalışmalarda hizmet sınıflandırma çabaları değerlendirildiğinde, farklı sınıflandırmalar olduğunu görmekteyiz. Örneğin, bir araştırmada hizmetler üç başlık altında sınıflandırılmıştır. Eğlence, eğitim ve sağlık gibi hizmetleri içeren “yeni hizmetler”; bankacılık, finans, nakliye, toptan ve perakende ticaret gibi hizmetleri kapsayan “tamamlayıcı hizmetler”; ev hizmetleri gibi hizmetleri içeren “eski hizmetler” gibi. Bu yaklaşımda kişi başına gelir ve boş zaman artışına bağlı olan hizmetler “yeni” hizmetler grubuna dahil edilmiştir.

1970’li yıllarda UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır. Burada hizmetler dört gruba ayrılmaktadır. Dağıtım hizmetleri (nakliye ve depolama, haberleşme, toptan ve perakende ticaret gibi); Üretim hizmetleri (bankacılık, finans, sigortacılık, emlakçılık, mimarlık ve mühendislik hizmetleri, muhasebe ve adli hizmetler); Sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, dinî hizmetler, posta hizmetleri ve diğer kamu hizmetleri) ve Kişisel hizmetler (ev hizmetleri, tamirat, berber ve güzellik merkezleri, otel ve lokantalar, eğlence hizmetleri).

Bir başka sınıflandırmada değişme kavramı temel alınmaktadır. Buna göre “kişileri etkileyen hizmetler ile malları etkileyen hizmetler” arasında ayrım yapmak gerekir. Kişileri etkileyen hizmetler üretici birimin faaliyetinin sonucu olarak kişinin fiziksel veya zihni durumunda bir değişme olarak tanımlanabilir. Kişilerin ulaşımı, saç kesimi, eğitim, haberleşme ve tıbbi tedavi gibi hizmetler bu gruba girmektedir.
Bu tür hizmetlerin bazıları bireyin fiziksel durumunda bir değişme yaratırken
(saç kesiminde olduğu gibi); eğitim ve haberleşme örneğinde olduğu gibi
bazıları da bireyde zihni değişme yaratmaktadır. Malları etkileyen hizmetler ise
bir malın durumunda ortaya çıkan değişmedir. Bu tür hizmetlere malların taşınması, posta hizmetleri, tamir, bakım ve temizlik hizmetleri örnek gösterilmektedir.
Temizlik, yemek hazırlama gibi bazı ev hizmetleri malları etkiler.

MPS (Material Product System) adlı sistemde yapılan maddi ve maddi olmayan hizmetler ayrımına karşılık gelmektedir. MPS’de tüm üretim şekilleri “maddi üretim alanları ve maddi olmayanlar” olarak iki alana ayrılmaktadır (UN, 1974). Maddi olmayan üretim alanı halkın bazı toplumsal ve kişisel gereksinimlerini karşılamak için topluma hizmet sağlamaya yönelik tüm faaliyetleri kapsar. Hizmetlerin burada birinci sıradaki özelliği kural olarak sağlandıkları anda tüketiliyor olmalarıdır. İkinci özelliğe göre ise iş gücünün uygulama nesnesi insanın kendisidir. Oysa maddi malların üretiminde iş gücünün uygulama nesnesi, doğal şeyler ve güçlerdir.

Kişileri etkileyen hizmetlerde “ölçüm” sorunu alanda tartışılan konulardan
biridir. Örneğin, öğretmenin öğrenciye aktardığı bilgilerin miktarı doğrudan ölçülebilir değildir. Nitekim bir doktorun hastasına verdiği tavsiyeler de ölçülemez.
Uygulamada öğrencilere verilen öğretimin, öğrenci-saat sayısıyla doktorların durumunda da konsültasyon sayısı veya hasta-konsültasyon sayısı gibi kavramlarla ölçüldüğü görülmektedir.
Bu tür ölçümler günümüzde sağlanan hizmetlerinki ile yakından ilgilidir.

Klasik İktisat Okulunun kurucusu Adam Smith mal ve hizmet ayrımı yapmıştır.

Bhagwati’ye göre hizmetlere olan ilgi teknolojik gelişmelere bağlı olarak artmıştır.

Colin Clark tarım (birincil sektör) ve sanayi (ikincil sektör) sektörlerine dahil olmayan tüm faaliyetleri hizmet olarak tanımlamıştır.

Saç kesimi, uluslararası ticareti yapılamayan bir hizmettir.

Yukarıda verilen üç özellik de hizmet özelliklerindendir.

Hill’e göre bir hizmet “iktisadi bir birimin durumunda, bir başka iktisadi birimin
faaliyeti sonucunda ortaya çıkan değişmedir”

Yukarıda yer alan tüm öncüller hizmet sektörünün gelişmesini sağlayan faktörlerdendir.

GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır.

İktisat yazınında hizmet; “yeni hizmetler”, “eski hizmetler” ve “tamamlayıcı hizmetler”
olarak üç ana başlık altında sınıflandırılmaktadır.

Teknolojik içeriklerine göre hizmetler; bilgi temelli hizmetler ve üçüncül hizmetler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.