ULUSLARARASI HİZMET TİCARETİ, HİZMET TİCARETİ GENEL ANLAŞMASI (GATS) VE ETKİLERİ

Hizmetler sektörünün dünya üretimindeki payının artması şu nedenlere bağlıdır:

• Sınai gelişme, geniş fakat göze pek görünmeyen bir hizmet altyapısını gerektirir. Ulaştırma, dağıtım, iletişim, finans ve sigorta bunların birkaçıdır. Bunlar sanayi sektörünün büyümesine paralel olarak büyür. Kaldı ki ileri teknolojiler çağımızda hizmet üretiminin dayandığı temel bir unsur hâline gelmiştir. Bankacılık, sigortacılık, pazarlama, iletişim ve taşımacılık gibi hizmet dalları bu teknolojilerdeki gelişmelerden kuvvetle etkilenmiştir. 
• Reklamcılık, bilgi işleme, temizleme gibi daha önce sınai kuruluşlarca, kendi bünyelerinde gerçekleştirilen işler zamanla hizmet sektöründe çalışan firmalara yaptırılmaya başlanmıştır. 
• Tıpkı sanayileşmenin başlangıç aşamalarında, sanayi mamulleri talebinin yüksek gelir esnekliğinin imalat sanayisi üretimini uyarması gibi sanayileşmenin ileri aşamalarında da yüksek hizmet talebinin gelir esnekliği, hizmetler sektörünün gelişmesini özendirir. Aile bütçelerinden hizmet giderlerine ayrılan pay gelişmiş ülkelerde % 30-40 düzeyindedir.
• Artan emek talebi, ev kadınlarının da iş gücüne katılmasıyla birlikte, ev hizmetlerinin ticarileşmesine neden olmaktadır.
• Sanayileşmeyle birlikte artan kentleşme eğilimi; polis, toplum sağlığı, kent yönetimi gibi yeni hizmetlere gereksinim yaratır. 

• Verimliliği artıran teknikler, sanayide özellikle niteliksiz emeğe gereksinimi azaltırken eğitilmiş emeğe talep artmakta ancak bir bütün olarak sektörün istihdam kapasitesi azalmaktadır.
• Kârlılığı azalan ve/veya çevre açısından sorunlar yaratan bazı sanayi dallarından -işsizlik sorununu çok büyük ölçüde artırmadığı sürece- vazgeçilmekte, bu da sanayi sektöründe istihdam düzeyinin gerilemesine neden olmaktadır.”

Hizmet ticareti, UT gündemine ABD’nin 1974’ten beri sürdürdüğü ısrarlı çabalar sonucunda girmiş ve Eylül 1986’da başlayan UT görüşmelerinin ilk yıllarında en tartışmalı konulardan birini oluşturmuştur. ABD’nin konuya ilişkin ilgi ve ısrarının temelinde özellikle ABD finans sektörünün yoğun talepleri etkili olmuştur. ABD’nin bazı gelişmiş ülkelerin (GÜ’in) de desteğini sağlayarak hizmet ticaretini GATS şemsiyesi altına alma ve serbestleştirme girişimlerine “Onlar Grubu” adı verilen gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) en sert muhalefeti yürütmüştür.

Hizmet ticaretinin UT gündemine alınmasına karşı çıkan görüşler aşağıdaki gibi özetlenebilir:

•  GATT çerçevesine alındıktan sonra hizmet ticaretinin mal ticaretiyle bağlantılandırılmasının kolaylaşacağı ve GÜ’in mal ticaretinden kaynaklanan sorunlarına hizmet ticaretine ilişkin önlemler alarak misillemede bulunacakları düşüncesi
• GÜ’in, GATT Tokyo Turu’ndan kalan ve çözüm bekleyen sorunlara daha az dikkat gösterecekleri kaygısı.
• “Modern hizmetler” esas olarak GÜ tarafından sağlandığından, hizmet ticaretinin serbestleştirilmesinin asıl olarak söz konusu ülkelere yarar sağlayacağına ilişkin kuşkular.
• Yabancı doğrudan yatırımlar gibi duyarlı bir konunun da hizmet ticareti bağlamında görüşmelere dahil edileceği ve bunun sonucunda çok uluslu şirketlerin egemenliklerinin artacağı korkusu.
• GÜ’in, mal ticaretine ilişkin GATT kurallarını, hizmet ticaretine uygulama talebine GOÜ’in ihtiyatla yaklaşması. 

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade - GATT) 1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

15 Nisan 1994' te imzalanmıştır.

GATS, hizmet ticaretinin 4 ana sunum (arz) biçimi olduğunu belirtmektedir. Bunlar (a) sınır-aşırı hareket yoluyla arz (b) tüketicilerin hareketi yoluyla arz (c) ticari varlık oluşturulması yoluyla arz ve (d) gerçek kişilerin hareketi yoluyla arzdır. Sınır-aşırı hareket yoluyla hizmet arzına örnek, bir uluslararası telefon görüşmesidir. Dış ülkelere turistik geziler, tüketici hareketi yoluyla arza örnektir. Bir bankanın dış ülkelerde şube açması ticari varlık oluşturulması yoluyla arza örnektir. Gerçek kişilerin hareketi yoluyla arzın örnekleri profesyonel hizmet sunucularının (örneğin müşavirler, mühendisler) dış ülkelerde mesleki faaliyetlerde bulunmalarıdır.

GATS’ta yer alan diğer önemli ilkeler şunlardır:

• Ayrımcı Olmama ya da “En Çok Kayırılan Ülke” veya kısa MFN ilkesi
• Saydamlık
• Destek

GATS’ta yer alan diğer önemli kurallar şunlardır:

• Anlaşma’nın V. maddesi, GATS’a taraf ülkelerin kendi aralarında hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine yönelik olarak anlaşma yapmasına belli koşullarla izin vermektedir.
• GATS VII. madde ile hizmet sunucularının lisanslaması ya da sertifikasyonu konularında imzalanmış olan ikili anlaşmaların sağladığı hakların diğer ülkelere de açık olmasını öngörmektedir.
• Md. XI. dış ödemeler dengesi sorunlarının ortaya çıkması durumunda hizmet ticaretinden kaynaklanan dış ödeme ve transferlerin sınırlı ve geçici olarak ve IMF onayının da alınması koşuluyla kısıtlanabilmesine izin vermektedir.
• Sübvansiyonlara ilişkin olarak Md. XV. olumsuz bir değerlendirme yapmakta, söz konusu önlemlerin kaldırılması gerektiğini, ancak bu süreç içinde GOÜ’in özel durumlarının dikkate alınacağını ifade etmektedir.
• GATS’ın XVI.Maddesi,yabancı hizmetlerle hizmet sunucularının Anlaşma’ya taraf ülke pazarlarına girişinin önünde engel oluşturan tüm sınırlamaların kaldırılmasını öngörmektedir. Bu sınırlamalar, sahip olunabilecek hisseleri, yabancı temsilciliklerin sayısını, yabancı personeli, hizmet üretimi miktarını vb. kapsamaktadır. Taraf ülkeler, sınırlama uygulayacakları hizmet dallarını, taahhüt listelerine koymakla yükümlüdür.
• Anlaşma’nın XVII. Maddesi, daha önce tanımlamış olduğumuz ‘ulusal muamele’ ilkesiyle ilgilidir. Taraf ülkeler, bu ilkeyi uygulayacakları sektör ve alt sektörlerle, getirmek istedikleri sınırlama ve koşulları, taahhüt listelerinde belirtmekle yükümlü tutulmuştur.
• Anlaşmanın XIX-XXI. maddeleri, hizmet ticaretinin 5 yıl sonra başlayacak görüşme turlarıyla daha da serbestleştirilmesini, ancak GOÜ’e bu süreçte daha esnek hareket edebilme olanağı tanınacağını, dolayısıyla daha az sektörü dış rekabete açabileceğini hükme bağlamıştır.
• GATS’ın XXV. Maddesi, GOÜ’e hizmet ticareti konusunda teknik yardım sağlanmasını ifade etmekte ve bu konuda Hizmet Ticareti Konseyi başta olmak üzere, diğer Birleşmiş Milletler Kuruluşlarını yetkilendirmektedir.

1. Anlaşmanın önemli miktarda hizmet dalını kapsaması 
2. söz konusu dallara ulusal muamele ilkesini uygulaması ve 
3. GATS’a taraf üçüncü ülkelere daha büyük engeller getirmemesi.

Anlaşma’nın XVII. Maddesi, daha önce tanımlamış olduğumuz ‘ulusal muamele’ ilkesiyle ilgilidir. Taraf ülkeler, bu ilkeyi uygulayacakları sektör ve alt sektörlerle, getirmek istedikleri sınırlama ve koşulları, taahhüt listelerinde belirtmekle yükümlü tutulmuştur.

GATS’ın XXV. Maddesi, GOÜ’e hizmet ticareti konusunda teknik yardım sağlanmasını ifade etmekte ve bu konuda Hizmet Ticareti Konseyi başta olmak üzere, diğer Birleşmiş Milletler Kuruluşlarını yetkilendirmektedir.

Sübvansiyonlara ilişkin olarak Md. XV. olumsuz bir değerlendirme yapmakta, söz konusu önlemlerin kaldırılması gerektiğini, ancak bu süreç içinde GOÜ’in özel durumlarının dikkate alınacağını ifade etmektedir.

Ayrımcı Olmama ya da “En Çok Kayırılan Ülke” veya kısa MFN ilkesi: Buna göre Anlaşma’ya taraf hiçbir ülke, başka taraf ülkelerce sunulan hizmetler ve hizmet sunucuları arasında ayrım yapamaz. Bir taraf ülkeye sağladığı kolaylıkları diğer taraf ülkelere de sağlamakla yükümlüdür. Bu ilkeye istisnalar bir muafiyetler listesine konur. Ancak söz konusu önlemler 5 yıl sonra gözden geçirilir, 10 yıl sonra yürürlükten kaldırılır.

Destek: Md. IV. GÜ’in, GOÜ’deki hizmet sunucularına, hizmet teknolojileri, hizmet arzının ticari ve teknik yönleri, mesleki niteliklerin tanınması vb. konularda bilgi sağlamak amacıyla 01.01.1997’ye kadar irtibat noktalarının kurulmasını öngörür

Bunlardan ilki, ulusal muamele ilkesidir. Yerli ve yabancı hizmetler, hizmet sunumu ve sunucuları arasında ayrımcı olmamayı ifade etmektedir. Diğeri, dış piyasalara giriş-çıkış serbestisini tanımlayan pazara giriş ilkesidir. GATT’a göre otomatik olarak uyumu sağlanan bu ilkeler, GATS’ta sektörler bazında müzakere edilen hak ve yükümlülüklerdir. Dolayısıyla GATS görüşmeleri, bu ilkelerin hangi alanlarda hangi hizmet sunumlarına ne düzey ve kapsamda uygulanacağını ortaya koyar.

Bunların ilki anlaşmanın öngördüğü çok taraflı hak ve yükümlülüklerin, yabancı doğrudan yatırımlar, zorunlu mesleki nitelikler, kişilerin ve elektronik verilerin ulusal sınırlar ötesi hareketini de içerecek biçimde geniş bir alanda uygulanacak olmasıdır. İkincisi ise hava trafik hakları ve ticari amaç içermeksizin, kamu faaliyetleri için satın alınan hizmetlerin kamu kuruluşları tarafından edinilmesi ile ilgili kanun, düzenleme ve koşullar dışındaki tüm hizmet sektörlerini kapsamasıdır.

GATS’ta hizmet ticaretine ilişkin sektörel ekler:

• Finansal hizmetlere ilişkin ek,
• Gerçek kişilerin hareketine ilişkin ek,
• Telekomünikasyona ilişkin ek,
• Temel telekomünikasyona ilişkin ek,
• Deniz taşımacılığına ilişkin ek,
• Hava taşımacılığı ile ilgili ek olmak üzre altı tanedir.

Bunların ilkinde, hükûmetin yetki alanına giren para politikası, sosyal güvenlik işlemleri, devlet adına ya da devlet güvencesiyle devletin mali kaynakları kullanılarak gerçekleştirilen faaliyetlerin, GATS kapsamına alınmadığı ve taraf ülkelerin finansal sistemin istikrarını korumak amacıyla bazı önlemler alabileceği belirtilmektedir, ikinci alt Ek’te ise, Anlaşma’nın yürürlüğe girmesinden sonra 60 gün içinde tarafların, liberalizasyon (serbestleştirme) taahhütlerini geri çekme ya da değiştirme hakkını kullanabileceği ifade edilmektedir.

Gerçek kişilerin dolaşımına ilişkin ilk görüşmeler 28 Temmuz 1995’te tamamlanmış, sonuçları bir protokole bağlanmış, söz konusu protokol Ocak 1996 sonunda yürürlüğe girmiştir.