HİZMET TİCARETİNİN EKONOMİDEKİ ÖNEMİ VE GELİŞME SÜRECİ

Bu modele göre ekonomi birincil sektör (tarım, balıkçılık, ormancılık, madencilik), ikincil sektör (imalat, inşaat, kamu hizmetleri) ve üçüncül sektör (tiHizmet Ticaretinin Ekonomideki Önemi ve Gelişme Süreci 1 24 Hizmetler Ekonomisi caret, ulaşım, iletişim, hizmetler) olmak üzere üç sektörden oluşmaktadır.

Fourastié’ye göre, 1. Teknik ilerlemenin boyutu (emek verimliliğindeki artışa göre ölçülen) ve 2. Talep doygunluğu, yani talebin gelir esnekliği (Fisher ve Engel’e dayandırarak) sektörlerin gelişimini açıklayan faktörlerdir.

1. “Birincil Medeniyet” (hakim iktisadi alan: tarım)
2. “İkincil Medeniyet” bir geçiş dönemi olarak (hakim iktisadi alan: sanayi üretimi)
3. “Üçüncül Medeniyet” (hakim iktisadi alan: hizmet üretimi)

Baumol’e göre verimli ve daha az verimli olmak üzere iki ekonomik faaliyet vardır. Verimli ekonomik faaliyetler (sanayi) teknolojik ilerlemeye açık faaliyetlerdir ve bu bunlar yenilik, sermaye birikimi ve ölçek ekonomilerini kapsadıklarından dolayı işçi başına düşen üretim miktarında kümülatif bir artışa neden olurlar. Buna karşılık daha az verimli ekonomik faaliyetler (hizmetler), doğaları gereği emek yoğun olduklarından, verimlilikte sadece düzensiz artışlara neden olmaktadırlar. Dolayısıyla verimli faaliyetlerde yüksek verimlilik sonucunda ücretlerin artması doğaldır. Ancak verimli olmayan faaliyetlerdeki ücret artışlarına denk gelen verimlilik artışları yoktur. Bu nedenle verimsiz sektörlerdeki faaliyetlerin maliyetleri giderek artmakta ve bu da hizmet fiyatlarına artış olarak yansıtılmaktadır (Bienzeisler, 2000). “Baumol’ün maliyet hastalığı” ya da “Baumol etkisi” olarak da adlandırılan bu modele göre, hizmet sektörü ve sanayi sektöründeki verimlilik farkı nedeniyle, giderek daha büyük bir orandaki iş gücü hizmet sektörüne kayacaktır. Buradaki çelişki hizmetlerin maliyet ve fiyatlarındaki nispi artışa rağmen talebinin de artmaya devam etmesidir. Baumol bunu, bazı hizmetlerin daha ucuza üretilemeyeceği; bazı hizmetlerin devlet tarafından üretilmesi nedeniyle fiyat artışlarının tüketici tarafından gözlenememesine ve insanların bazı hizmetleri refahları için önemli atfetmeleri gerçeğine dayandırmaktadır.

“Hizmet ekonomisi” kavramı ilk olarak 1965 yılında yayınlanan makalesinde Viktor Fuchs tarafından ortaya atılmıştır. Fuchs, 1968 yılında hizmet sektörünün Amerikan ekonomisi için giderek artan önemini ve bunun etkilerini araştırmıştır.

Sanayi ötesi toplumun dört temel özelliği vardır, bunlar:

• Sanayi ötesi toplum bir hizmet toplumudur,
• Bilgi, bilim ve teknoloji sosyal yaşamda önemli bir rol oynamaktadır,
• Profesyonel ve teknik personel büyük bir önem taşımaktadır,
• Geleceğin şekillenmesinde teknolojinin kontrol edilebilirliği ve kullanılabilirliği önem kazanmaktadır.

Bell’e göre sanayi toplumundan sanayi ötesi topluma geçiş birçok şekilde ortaya çıkmaktadır.

1. Taşımacılık ve kamu hizmetleri gibi hizmetlerde endüstriyel gelişmeyi destekleyici doğal bir gelişme vardır. Üretim sürecine emekten tasarruf eden makineler dahil edildikçe giderek daha fazla sayıda iş gücü bakım ve tamir işlerinde çalışmaya başlayacaktır.
2. Nüfus artışı ve malların kitlesel tüketimi toptan ve perakende ticareti, bankacılık ve sigortacılık hizmetlerini artıracaktır.
3. Gelir arttıkça gıda ve barınma için yapılan harcamaların payı düşecektir. Bu da önce dayanıklı tüketim mallarına, daha sonra hizmetlere olan talebi artıracaktır.

1. Sanayi öncesi toplumlarda tarımsal faaliyetler 
2. Sanayi toplumlarında sınai mal üretimi
3. Üçüncül sektör: trafik ve dinlenme gibi hizmetler
4. Dördüncül sektör: bankacılık ve sigortacılık gibi hizmetler
5. Beşincil sektör: sağlık ve eğitim hizmetleri

• Hizmetlerin sanayi malları ile ikamesi (örneğin, ev içi hizmetlerinin ev aletleri, elektronik aletler ile ikamesi)
• Piyasada sunulan hizmetlerin self-servis hizmetleri ile ikamesi (örneğin sinemaya gitmek yerine eve televizyon alınması veya restorana gitmek yerine evde yemek yapılması).

Sanayi ötesi toplumlara ait özellikler aşağıdaki gibidir:

1. Ortaya çıkan ilk değişim, kendini iktisadi sektörlerde göstermiştir. Hizmet sektörünün önemi artmış ve diğer sektörlere nazaran daha fazla büyüme ve gelişme kaydetmiştir. Sanayi toplumlarından sanayi ötesi toplumlara geçilirken, üretim sektörlerinin ağırlığı azalmaya başlamış, çiftçilik ve madencilik alanlarında istihdam oranı düşmeye başlamıştır.
2. İkinci eğilim, bilgisayar temeline dayanan otomasyonun ağırlık kazanmasıdır. Bilgisayar merkezli otomasyona geçiş, hem işin organizasyonunda hem de iş gücünün sınıflandırılmasında mavi ve beyaz yakalı çalışanların oranında değişikliklere sebep olmuştur.
3. Üçüncü eğilim, hayat çizgisinin farklı yönlere doğru kaymaya başlaması ve sınıfsal farklılıkların azalması şeklindedir. Kadınların rollerinde de değişim başlamıştır. Sanayi ötesi toplum, kadınların iş hayatına daha çok katılmalarını ve farklı alanlarda istihdam imkânlarını artırmalarını sağlamıştır.

Ekonomilerin hizmet sektörüne kaymalarının nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir :

1. Tüketicilerin hizmetlere yönelik talebi mal talebine göre daha hızlı artmıştır.
2. Emek verimliliğindeki artış sanayi sektörüne göre hizmet sektöründe daha düşüktür.
3. Daha önce tüketicilerin kendileri tarafından evde üretilen hizmetler artık hizmet üreten işletmeler tarafından gerçekleştirilmektedir.
4. Hizmetlerin mal üretim süreçlerinde ara malı olarak kullanılmaları nedeniyle bunların ara malı olarak talebinde büyük artış olmuştur.

Hizmet sektörünün büyümesine neden olan faktörler kısaca aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Refah düzeyinde artış
• Boş zamanda artış
• İşgücü demografisindeki değişme
• Yaşam beklentisinde artış
• Ürünlerin/malların karmaşıklığındaki artış ve teknolojik ilerleme
• Yaşam karmaşıklığında artış
• Çevre bilincinde artış
• Yeni ürünlerin sayısındaki artış

Boş zamanda artış: Nüfusun bazı kesimleri artık daha fazla boş zamana sahip olduğundan ve artan refah düzeyi ile birlikte, bu tüketicilerin seyahat acenteleri ve konaklama hizmetlerine, eğitim hizmetlerine, rehberlik ve danışmanlık hizmetlerine, sağlık kulüpleri gibi hizmet işletmelerine olan taleplerini arttırmaktadır.

1. Yerel düzenlemeler rekabeti sınırlayan en önemli faktördür. Rekabet eksikliği sermaye veya emeğin ya da her ikisinin de fiyatını artırabilir, böylece karlar ve/veya ücretler rekabetçi bir ortamda olabileceklerinden daha yüksek olurlar.
2. Düzenlemeler firmaların kaynakları etkin kullanmalarını engelleyebilir. Bu da aşırı yatırım, aşırı istihdam veya verimsiz faaliyet yönetimine neden olabilir.
3. Faaliyetlerin kapsamı veya sunulabilecek olan malların türleri üzerindeki düzenlemeler, firmaların ölçek ekonomilerinden veya bunlarla ilişkili alanlarda önemli sinerjilerden faydalanmalarını engelleyebilir.
4. Uygun olmayan düzenlemeler firmaları yenilik geliştirmeye ve mal ve hizmetlerin kalitesini değişen tüketici ihtiyacına göre uyarlamaya karşı isteksiz yapmaktadır

Uzun süre uluslararası ticaretin konusu olmalarını geciktiren bazı ekonomik ve teknik engeller vardır. Bunları kısaca aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• hizmetler için ulaşım ve haberleşme maliyetlerinin yüksek olması,
• telekomünikasyon ve ulaşım gibi temel hizmetlerde yasal ve kurumsal nedenlerden ötürü kamunun tekel konumunda olması, 
• rekabeti önleyen çeşitli idari kısıtlamaların bulunması,
• hizmet sunucusu ve tüketicisinin aynı anda aynı yerde bulunması gerekliliği.

Hizmet ticareti yapılmasının nedenleri aslında, mal ticaretindekilerle benzer özellikler taşımaktadır. Bu nedenler maddeler halinde aşağıdaki gibi bir sıralama yapılabilir:

1. Kaynak Dağılımındaki Farklılıklar
2. Kültürel Geçmiş Farklılıkları
3. Bilgi Farklılığı
4. Nitelikli Eleman Yetersizliği
5. Altyapı Yatırımlarındaki Farklılıklar
6. Fiyat Farklılıkları
7. Hizmet Farklılaştırması

Kültürel Geçmiş Farklılıkları: Sahip olunan kültürel geçmiş, ülkenin iktisadi yapısının şekillenmesine doğrudan etki eder. Örneğin, deniz taşımacılığı açısından uzun bir geçmişi olan bir ülke, bu kültürel mirasın nimetlerinden de istifade edecektir. Söz konusu mirası uygun bir şekilde kullanabildiği takdirde bir ülke, geniş bir taşıma gemisi filosuna sahip olacak ve uluslararası nakliye konusunda önemli bir ülke hâline gelebilecektir. Böylece, nakliyat işlemi ticarete konu olacaktır. Bu çerçevede dikkate alınabilecek diğer bir konu ise tarihî mirastır. Bilindiği gibi tarihî miras, turizm sektörünün temel ürünlerinden biridir. Turizm gelirinin önemli bir kısmı, sahip olunan tarihi mirasın ticarete konu edilmesiyle sağlanmaktadır.

Kaynak Dağılımındaki Farklılıklar: Kaynakların dağılımı her ülkede aynı değildir. Bazı ülkeler zengin bir kaynak rezervine sahipken, bazıları ise bu açıdan fakirdir. Örneğin, doğal güzelliklere sahip ülkelerin turist çekme potansiyeli daha yüksektir. Dolayısıyla bu kaynaklar açısından zengin olan bir ülke ile fakir bir ülkenin turistik potansiyeli birbirinden farklı olacaktır. Kıt kaynaklara sahip olan ülke, bu açıdan zengin olan ülkenin kaynaklarından istifade etmek isteyecek ve bu şekilde ticari ilişki gerçekleşmiş olacaktır.

İstihdamın hizmet sektörlerine kaymasına neden olan ekonomik güçler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Yüksek gelir esnekliği
• Düşük talebin fiyat esnekliği ile birlikte verimlilikte düşük büyüme
• Uluslararası ticaret
• Hizmet faaliyetlerinin dışsallaşması (outsourcing)

Uluslararası ticaret: Ülkeler ticarette karşılaştırmalı üstünlüklerinden yararlandıkça ve hizmet, sanayi ve tarım sektörlerinde uzmanlaştıkça ekonomilerinin yapısı da değişmektedir. Diğer sektörlerde uzmanlaşma aynı zamanda dolaylı bir şekilde hizmet sektörünü etkilemektedir. Bu bağlamda, karşılaştırmalı üstünlüğünü kullanarak mal üretiminde uzmanlaşan Çin örneği verilebilir.