HİZMETLER EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 3

Hizmet kavramına yönelik tanımlama çabasının önümüzdeki yıllarda da devam edeceğini söylemek iki sebepten doğrudur. Birincisi hizmetler sektörü çok geniş bir faaliyet alanını kapsamaktadır. İkincisi de bilgi ve iletişim teknolojilerinde ortaya çıkan hızlı gelişmenin yeni yeni hizmet türlerine yol açmasıdır. Yapılacak her hizmet tanımına bir süre sonra yeni unsurlar eklemek gerekecektir. Hızlı teknolojik gelişmelerin yaratacağı yeni hizmet türlerinin tanım dışında kalmasını önlemek amacıyla Hizmet Ticareti Genel Anlaşması’nda da bir hizmet tanımı yapılmasından özellikle kaçınılmıştır. Doğru cevap D seçeneğidir.

İktisadi teoride hizmetler genellikle uluslararası ticareti yapılamayan mal grubunda sayılırken hizmetlerin dış ödemeler bilançosunda sınır-ötesi işlemlere dahil edilmesinin sebebi kullanılan farklı hizmet kavramlarıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Hizmet sektörlerinde yenilikler, sektörden sektöre farklılık göstermektedir. Mali hizmetler, dağıtım sektörü, toptan ve perakende ticaret, haberleşme hizmetleri ve yazılım yeniliklerin yoğun olduğu alanlardır. Bu alanlar bilgi ve iletişim teknolojilerine çok yatırım yapan ve tüketicilerin değişen taleplerini karşılamak üzere sürekli yeni ürünler sunan alanlardır. Yeniliklerin az olduğu sektörler genellikle ya yasal düzenlemelerin (regülasyon uygulamalarının) rekabeti kısıtladığı ya da nitelikleri itibarıyla yeniliğe yatkın olmayan sektörlerdir. Bu sektörlere örnek olarak bazı spor dalları ve oyunlar gibi bedeni iş gücünün temel olduğu hizmetleri verebiliriz. Doğru cevap D seçeneğidir.

Tüm iktisadi faaliyetlerin sınıflandırılmasında çok kullanılan iki yöntem vardır. Birisi üretim esasına göre yapılan sınıflandırma, diğeri de ticaret esasına göre yapılan sınıflandırmadır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

1970’li yıllarda UNCTAD hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapmaya çalışmıştır. Burada hizmetler dört gruba ayrılmaktadır. Dağıtım hizmetleri (nakliye ve depolama, haberleşme, toptan ve perakende ticaret gibi); Üretim hizmetleri (bankacılık, finans, sigortacılık, emlakçılık, mimarlık ve mühendislik hizmetleri, muhasebe ve adli hizmetler); Sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, dini hizmetler, posta hizmetleri ve diğer kamu hizmetleri) ve Kişisel hizmetler (ev hizmetleri, tamirat, berber ve güzellik merkezleri, otel ve lokantalar, eğlence hizmetleri). Doğru cevap C seçeneğidir.

Kitabın 31. sayfasında yer alan "Hizmet Sektörünün Gelişimini Sınırlandıran Faktörler" başlığının altında yerel düzenlemelerin neden olabileceği olumsuz durumlar 4 madde halinde anlatılmıştır. E şıkkında yer alan ifade bu maddelerden birisi değildir.

Soruda verilen görüş Jonathan Gershuny'e aittir.

Hizmetlerin stoklanma ve iade zorlukları, üretim ve tüketimin eş anlı olması, uluslararası ticaretinin yapılmasını zorlaştıran özellikleridir. II. öncüldekinin aksine, hizmetler soyut özellik taşımaktadırlar. Dolasyısıyla doğru yanıt C seçeneğidir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi ile beraber özellikle bilginin depolanması ve paylaşılması hızlı ve düşük maliyetli bir biçimde gerçekleşebilmektedir. Bu durum hizmetlerin sanayi ürünleri gibi özellikler taşımasını sağlamıştır. Dolayısıyla bilgi ve iletişim teknolojilerinin özellikle bilgi temelli hizmetlerin depolanamama niteliğini değiştirdiği söylenebilir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Bilgi ve iletişim teknolojileri, hizmet ticaretinin yanında bütün ekonomik alanlarda üretici ve tüketicilerin birbirleriyle haberleşme imkanına sahip olmalarına olanak sağlamaktadır. Dolaysıyla Leyla Hanım, ürünlerini küresel boyutta satmak ve tanıtımlarını yapmak için bilgi ve iletişim teknolojilerinin özellikle haberleşme boyutundan faydalanmış olmaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Küreselleşme ve hizmet ticareti arasındaki ilişkiler 4 temel başlık altında incelenmektedir. Bunlardan biri olan akışlar başlığında; sınır ötesi işlemler, kendi ülkesi dışında tüketim ve firma içi işlemler şeklindeki alt başlıklar yer alır. Dolayısıyla doğru yanıt E seçeneğidir.

Hukuki çerçeve, hizmeti sunan ve alanlar arasındaki asimetrik bilgi durumunu dikkate alarak güven duygusunun tesis edilmesinde önemli rol oynar. Böylece ticaret hacminin düşmesinin önüne geçilerek hizmet ticaretinin gelişmesi sağlanır. Bu açıklamalar ışığında en uygun ifade E seçeneğinde yer almaktadır.

Telekomünikasyon alt yapısı ile beraber hizmetlerin sunumunda maliyetlerin düşmesi ve eş anlılığa olan bağlılığın bertaraf edilmesi söz konusu olmuştur. Uzaktan eğitim hizmeti örneğinde, telekomünikasyon alt yapısı sayesinde öncelikle hizmetin eş anlılık özelliği değişmektedir. Dolayısıyla doğru yanıt C seçeneğidir.

İktisat teorisinde serbestleştirme en geniş anlamda ele alındığında yeni üreticilerin piyasaya girişinde tüm engellerin kaldırılmasıdır diyebiliriz. Aslında, yeni üreticilerin piyasaya girişi demek artan rekabet ortamı demektir. Gerçekten, kaynak etkinliğini sağlamak rekabetçi piyasalarda mümkündür. Ticaretin serbestleştirilmesinden beklenen yararlar aslında kaynak etkinliğinin sağlanmasıyla ortaya çıkar. Dolayısıyla, ticaret engellerini azaltmak yurt içi fiyatları uluslararası fiyat düzeylerine çeker ve kaynak etkinliği açısından da firmaların daha etkin çalışmasını sağlar. Bunun nedeni de rekabetçi piyasalarda üretim yapan firmaların yanlış girdi bileşimi hâlinde üretim maliyetlerinin yükselecek olmasıdır. Bu durum, ticarette rekabet gücünü düşürür. Hizmetlerde de aynen mallardaki gibi iktisadi etkinsizlik eksik rekabet koşullarının varlığı nedeniyle ortaya çıkan piyasa başarısızlıkları ya da yeni firmaların piyasaya girişini engelleyen ticaret engellerinin varlığında oluşur. Etkinsizlik sonucunda maliyetler aşırı arttığında da hem yasal düzenleme hem de serbestleştirme gereksinimi aynı anda ortaya çıkmaktadır. O hâlde serbestleştirme bir hizmeti daha iyi sunabilecek üreticiyi teşvik ederken sunamayacak olanları da piyasa dışına itecek demektedir.

Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçiliği olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Tarihsel süreçte en çok uygulananı kamu mülkiyetidir. Bu bağlamda liman, yol, köprü, havaalanı gibi alanlar önemli oranda devletin sahip olup işlettiği alanlardır. Elektrik, gaz arzı, telekomünikasyon, demir yolu ve hava taşımacılığı hükûmetin hizmet arzettiği sektörlerin başında gelmektedir. Seçilen yol hangisi olursa olsun, doğal tekel sorununu çözmede esas sorun tekel sınırlarının kesin olarak belirlenebilmesidir. 1980’li ve 1990’lı yıllar çok sayıda ülkenin iletişim hizmetlerinin arzını rekabete açarak alternatif sunucuların sektöre girmesini sağladığı yıllar olmuştur. İletişim sanayii en fazla yatırım gerektiren bir sektör olup teoride önemli doğal tekellerden biri olmuştur. Bir doğal tekel durumunda izin verilecek rekabetin sınırlarının belirlenmesinde uygulanabilecek diğer bir yöntem de rekabetçi firmalar arasında basit bir ayrıma gitmektir. Örneğin, havaalanı hizmetlerinde özel bir merkezde tek bir hizmet sunucusu var iken farklı terminallerde farklı hizmet sunucularının faaliyetine izin verilebilir. Böyle bir politika izlenmesi durumunda da elbette ilk amaç doğal tekelin gereksiz ve doğal olmayan tekellere yol açmamasını sağlamak olmalıdır. Piyasada asimetrik bilgi durumu varsa hizmet tüketicileri hizmetin niteliği ve fiyatı konusunda eksik ya da yanlış bilgiye sahip demektir ve bu durumda tüketicilerin sunuculara karşı korunması gerekir. Burada koruma yöntemi olarak aşırıya kaçmayan bir yasal düzenleme önerilmektedir. Asimetrik bilgi durumunda başvurulacak yol daha doğru ve güvenilir bilginin yayılmasını sağlamaktır. Bilgi eksikliği ya da yanlışlığı resmî bir kurumun müdahalesini haklı kılıyorsa bu kurum alıcıları bilgilendirmeye yönelik bilginin elde edilmesi ve yayılmasını hedeflemelidir. Bilgilerin sağlanmasında katlanılacak maliyet, doğru ve eksiksiz bilginin sağlayacağı yararlardan daha az olmalıdır. Sağlık hizmetlerinde hasta-doktor ilişkisinde hasta açısından var olan yüksek belirsizlik düzeyini ele alalım. Sağlık hizmetleri alınırken karşı karşıya kaldığımız bu risk azaltılabilir. Şöyle ki bu alandaki eğitim standartlarının ve niteliğinin artırılmasıyla belirsizlik giderilebilir ve böylece asimetrik bilgi sorunu çözümlenebilir. Bu arada hizmetlerin fiziksel varlığının bulunmaması özelliğini unutmayalım. Bir doktorun bir konu üzerinde bir kişiye bazı koşullar altında tavsiyelerde bulunduğunu düşünelim. Burada hizmetin çıktısı tavsiyedir ve elle tutulmaz, gözle görünmez özelliktedir. O hâlde, hizmet sektörlerinin ürünü üzerinde yasal düzenleme yapmak çok kolay değildir. Dolayısıyla bunların girdilerinin niteliği üzerinde düzenleme yapmak daha kolay bir yoldur. Ancak girdilere yönelik düzenlemeler de yeni firmaların piyasaya girişine engel olarak kullanılabilecek bir yöntem olabilir. Hükûmetler yurt içi hizmet sunucularını korumak istediğinde bunu tarife ve kotalar gibi standart sınır önlemleriyle yapmamaktadır. Hizmet ticaretindeki engellerin çoğunun tarife-dışı engeller olmasının başlıca nedeni de budur. Yasal düzenleme genellikle yurt içi hizmet arzedenleri yabancı sunucuların rekabetine karşı korumada bir araç olarak görülmektedir.

Ticarette serbestleşme 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır. 18. yüzyılın sonlarına doğru İngiltere’de başlayan Sanayi Devrimi başta tekstil olmak üzere ihracatın gelişip artmasını sağlamıştır. Burada belirtelim ki İngiltere, İngiliz imalat sanayiinin kapasitesi Almanya ve Fransa gibi rakip ülkelerin birkaç katına ulaşmadan serbest piyasa ve ticaret ilkelerini uygulamamış; devlet müdahalesi ve gümrük tarifesinin olmadığı bir ticaret sistemini 1840’ların başında başlatmış ve 1930’ların sonuna kadar da uygulamıştır. 19. yüzyılın sonunda da Almanya ve Fransa serbest ticaret politikalarından çekilmişlerdir. ABD ise iç savaşın hemen ardından ithal ikameci sanayileşme politikasını başlatmıştır.

Birinci Dünya Savaşı’na kadar uzanan dönemde Kara Avrupası’nda korumacılığı artırma politikası ortak bir eğilimdir. Korumacılık aslında serbest ticaretin kendilerine değil de İngiltere’ye yaradığını düşünen Fransa ve Almanya gibi ülkelerin tepkisidir. ABD ve Rusya’dan gelen ucuz tahıl akımı ve 1870’lerde yaşanan iktisadi durgunluk karşısında Fransa ve Almanya gümrük tarifelerini aşamalı olarak yükseltmişler Japonya da sanayi sektörlerini içeren korumacı politika izlemiştir. Ülkelerin çoğunda korumacılık başlamış ve 1870-1913 arası dönem serbest ticaret uygulamalarının azaldığı bir dönem olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ertesinde sanayileşmiş Batılı ülkeler dış ticaret ve kambiyo rejimlerini serbestleştirmek için bazı girişimlerde bulunmuşlardır. Bu amaçla Dünya Ekonomik Konferansı 1927 ve 1930 yılında olmak üzere iki kez toplanmıştır. Ancak 1929 yılında patlak veren dünya iktisadi krizi ve hemen sonra ABD’nin 1930’da Smooth-Hawley Tarife Yasasını yürürlüğe koymasıyla bu çabalar sonuçsuz kalmıştır. Çok geçmeden diğer ülkeler de aynı yolu izlemişler ve böylece dünya ticaretinde yeni ve uzun bir korumacılık dönemi başlamıştır.

Mal ticaretinde genellikle tarifeler biçiminde olan bu engeller hizmet ticaretinde ulusal refah, sağlık, güvenlik gibi gerekçelerle getirilen yasaklamalar, miktar kısıtlamaları ve yasal düzenlemeler olmaktadır. Hizmet ticaretinde engeller temelde hizmet sunanların tüketicilere ulaşmasını sağlayan sınır ötesi hareketini veya kullanıcıların sunuculara ulaşmasını sınırlamakta veya hizmetlerin kendisini kısıtlamaktadır. Hizmet ticaretinde uluslararası düzeyde serbestleştirme çabası Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde başlamış; DTÖ ve GATS ile hızla artmıştır. Belirtelim ki uluslararası hizmet ticareti önündeki engellerin tanımlanması oldukça zordur. Örneğin, mal ticaretinde tarife engellerinin belirlenmesi ve ölçülmesi daha kolaydır. Ancak, hizmetlerde ticareti yönlendiren yasal düzenlemeler, kural ve uygulamalar hem çeşit hem de yapısal anlamda belirsizliğe neden olmaktadır.

Yabancı firmaların piyasaya girişini ve faaliyetlerini kısıtlayan ya da yasaklayan engeller özellikle miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar hangi tür hizmet biçimi olursa olsun yabancılarca sunulan hizmetlerin sağlanması üzerinde uygulanan kısmi veya tam yasaklamalar şeklinde olabilir. Yurt içi tüketim payı üzerindeki kota, ithalata yönelik kota, tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kota (turist vizelerinde sayısal sınırlamalar gibi) ve hizmet üretiminde kullanılan girdilere uygulanan kotalar bu engellere verilen önemli örneklerdir. Hizmet ticareti açısından ithalatı ya da ihracatı kısıtlayıcı engellerin olduğu sektörlerden biri deniz yolu taşımacılığında gemiye yükleme, özellikle de kabotaj, ya kısmen ya da tamamen ulusal bayrak taşıyan firmalara ayrılmıştır. Yabancı bankalar durumunda da bazı hizmetlerin sunulmasına sınırlama getirilebilmektedir. Nedeni de hizmet sunan personelin hareketliliğine ve yerleşmesine getirilen kısıtlamalardır. Gerçek kişilerin hareketliliği konusundaki yasaklama ve sınırlamalar emek-yoğun hizmetler ile profesyonel hizmetlerde hâlâ önemli bir sorundur. GATS kapsamında millî muameleyi etkileyen önlemler derken yerli işletmelere bazı ayrıcalıklar tanıyan politikalar anlaşılmaktadır. Dolayısıyla yerli hizmet sunucuları ile yabancı sunucular arasında ayrımcılık söz konusudur. Millî muameleyi etkileyen politikaları ikiye ayırabiliriz: Birincisi yerli firmalara maliyet üstünlüğü sağlayan politikalardır. Örneğin, çoğu ülkede yerli hizmet sunucularına doğrudan sübvansiyon sağlanmaktadır. İkinci tür politikalar ise yurt içi piyasada bir hizmetin yabancı sunucularına maliyet artırıcı ya da rekabet gücünü azaltıcı dezavantajlara yol açan düzenlemeler getirilmesi şeklindedir. Hava yolu taşımacılığında havaalanı yer üstü hizmetlerinde yabancı firmalara daha yüksek vergi uygulanması bu duruma bir örnektir.

Dijital bölünme, özellikle internet başta olmak üzere bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımları bakımından ülkelerin farklılaşması olarak ifade edilmektedir. Dolayısıyla ülkeler arasındaki dijital farklılıkları en iyi yansıtacak veriler B seçeneğinde yer alan ülkelerin internet kullanım istatistikleridir.