HİZMETLER EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 23

İktisat yazınında teorik düzeyde mal-hizmet ayrımı ve hizmet tanımı ile sınıflandırılması üzerinde duran araştırmacılardan T. P. Hill, mal ve hizmetlerin farklı mantıksal kategorilere ait olduğunu öne sürmüş ve hizmet tanımını “değişme” kavramı esasına dayandırmıştır. Hill’in hizmet tanımı esas itibarıyla bugün de iktisat teorisinde kullanılan tanımın özünü oluşturmaktadır (Hill, 1977).
Hill’in tanımında mal ve hizmet ayrımında çok kullanılan hizmetin saklanamaz
(depolanamaz) olması özelliği önem taşımaktadır. Buna göre tüketiciler tarafından hizmetin üretildiği anda tüketilmesi, üreticiler tarafından stoklanamadığı anlamına gelir. Zira, stoklanamayan tek mal yüksek düzeyde bozulabilen mallardır; hizmetlerin de bozulabilir olduğu yolundaki benzetme ise tamamen yanlış bir durumdur. Hizmetlerin stoklanamaz olmasının asıl nedeni fiziksel özellikleriyle ilgili olmayıp mantıksal bir imkânsızlıktır.

Ülkemizdeki iktisatçılardan Hanefi M. Aslan (Aslan, 1998) hizmet kavramını
hizmet ekonomisi bağlamında ele almaktadır. Buna göre “bir hizmet ekonomisinde satın alınan şey bir nesnenin veya bir sistemin bizzat kendisi değil onun gördüğü işlevdir”.

Günümüzde kullanılan iktisadi faaliyet sınıflandırmasına gelince, tüm iktisadi faaliyetlerin sınıflandırılmasında çok kullanılan iki yöntem vardır. Birisi üretim esasına göre yapılan sınıflandırma, diğeri de ticaret esasına göre yapılan sınıflandırmadır.Günümüzde millî muhasebe hesapları ve istatistikleri esas olarak Birleşmiş Milletler Millî Muhasebe Hesapları Sistemine (SNA) dayanmaktadır. SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

Uluslararası ticaretin ölçülmesinde en temel kaynak sayılan Uluslararası Para
Fonu (IMF) Ödemeler Bilançosu İstatistiklerinde ise ticarete konu olan hizmet
sektörleri, ticaret sistematiğine göre sınıflandırılmış bulunmaktadır.
İktisat yazınındaki çalışmalarda hizmet sınıflandırma çabaları değerlendirildiğinde, farklı sınıflandırmalar olduğunu görmekteyiz. Örneğin, bir araştırmada hizmetler üç başlık altında sınıflandırılmıştır. Eğlence, eğitim ve sağlık gibi hizmetleri içeren “yeni hizmetler”; bankacılık, finans, nakliye, toptan ve perakende ticaret gibi hizmetleri kapsayan “tamamlayıcı hizmetler”; ev hizmetleri gibi hizmetleri içeren “eski hizmetler” gibi. Bu yaklaşımda kişi başına gelir ve boş zaman artışına bağlı olan hizmetler “yeni” hizmetler grubuna dahil edilmiştir.

1970’li yıllarda UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır. Burada hizmetler dört gruba ayrılmaktadır. Dağıtım hizmetleri (nakliye ve depolama, haberleşme, toptan ve perakende ticaret gibi); Üretim hizmetleri (bankacılık, finans, sigortacılık, emlakçılık, mimarlık ve mühendislik hizmetleri, muhasebe ve adli hizmetler); Sosyal hizmetler (sağlık, eğitim, dinî hizmetler, posta hizmetleri ve diğer kamu hizmetleri) ve Kişisel hizmetler (ev hizmetleri, tamirat, berber ve güzellik merkezleri, otel ve lokantalar, eğlence hizmetleri).

Bir başka sınıflandırmada değişme kavramı temel alınmaktadır. Buna göre “kişileri etkileyen hizmetler ile malları etkileyen hizmetler” arasında ayrım yapmak gerekir. Kişileri etkileyen hizmetler üretici birimin faaliyetinin sonucu olarak kişinin fiziksel veya zihni durumunda bir değişme olarak tanımlanabilir. Kişilerin ulaşımı, saç kesimi, eğitim, haberleşme ve tıbbi tedavi gibi hizmetler bu gruba girmektedir.
Bu tür hizmetlerin bazıları bireyin fiziksel durumunda bir değişme yaratırken
(saç kesiminde olduğu gibi); eğitim ve haberleşme örneğinde olduğu gibi
bazıları da bireyde zihni değişme yaratmaktadır. Malları etkileyen hizmetler ise
bir malın durumunda ortaya çıkan değişmedir. Bu tür hizmetlere malların taşınması, posta hizmetleri, tamir, bakım ve temizlik hizmetleri örnek gösterilmektedir.
Temizlik, yemek hazırlama gibi bazı ev hizmetleri malları etkiler.

MPS (Material Product System) adlı sistemde yapılan maddi ve maddi olmayan hizmetler ayrımına karşılık gelmektedir. MPS’de tüm üretim şekilleri “maddi üretim alanları ve maddi olmayanlar” olarak iki alana ayrılmaktadır (UN, 1974). Maddi olmayan üretim alanı halkın bazı toplumsal ve kişisel gereksinimlerini karşılamak için topluma hizmet sağlamaya yönelik tüm faaliyetleri kapsar. Hizmetlerin burada birinci sıradaki özelliği kural olarak sağlandıkları anda tüketiliyor olmalarıdır. İkinci özelliğe göre ise iş gücünün uygulama nesnesi insanın kendisidir. Oysa maddi malların üretiminde iş gücünün uygulama nesnesi, doğal şeyler ve güçlerdir.

Engellerin kaldırılması

Kişileri etkileyen hizmetlerde “ölçüm” sorunu alanda tartışılan konulardan
biridir. Örneğin, öğretmenin öğrenciye aktardığı bilgilerin miktarı doğrudan ölçülebilir değildir. Nitekim bir doktorun hastasına verdiği tavsiyeler de ölçülemez.
Uygulamada öğrencilere verilen öğretimin, öğrenci-saat sayısıyla doktorların durumunda da konsültasyon sayısı veya hasta-konsültasyon sayısı gibi kavramlarla ölçüldüğü görülmektedir.
Bu tür ölçümler günümüzde sağlanan hizmetlerinki ile yakından ilgilidir.

Daha fazla rekabet ile yeterli yasal düzenleme arasındaki dengeyi sağlamak doğru politika seçimi ile mümkün olabilir.

Hizmetler sektöründe kamu mülkiyeti ile yasal düzenleme gerektiren başlıca iki sorun doğal tekeller ve asimetrik bilgidir. Bu sorunun cevabı A seçeneğinde yer alan "asimetrik bilgi"dir.

Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçiliği olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Bu soruda E seçeneğinde verilen kamu mülkiyetçiliği doğru cevaptır.

C seçeneğinde verilen hava taşımacılığı hükümetin hizmet arzettiği sektörlerin başında yer alır.

Hava yolu taşımacılığında havaalanı yer üstü hizmetlerinde yabancı firmalara daha yüksek vergi uygulanması, yurt içi piyasada bir hizmetin yabancı sunucularına maliyet artırıcı ya da rekabet gücünü azaltıcı dezavantajlara yol açan düzenlemeler getirilmesi bu duruma bir örnektir.

Yabancı firmaların piyasaya girişini ve faaliyetlerini kısıtlayan ya da yasaklayan engeller özellikle miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar hangi tür hizmet biçimi olursa olsun yabancılarca sunulan hizmetlerin sağlanması üzerinde uygulanan kısmi veya tam yasaklamalar şeklinde olabilir. Turist vizelerinde sayısal sınırlamalar tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kotaya bir örnektir.

GATT Uruguay Müzakereleri Eylül 1986’da Uruguay’ın Punta del Este kentinde başlamış ve Aralık 1993’te tamamlanmıştır. 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’ın Marakeş kentinde 125 ülkenin nihai anlaşmayı imzalaması ile sonuçlanmış ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur.

Koruma yöntemi olarak aşırıya kaçmayan bir yasal düzenleme önerilmektedir. Bilgi eksikliği resmî bir kurumun müdahalesini haklı kılıyorsa bu kurum alıcıları bilgilendirmeye yönelik bilginin elde edilmesi ve yayılmasını hedeflemelidir.

ABD 1930’da Smooth-Hawley Tarife Yasasını yürürlüğe koymuştur.

Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçiliği olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Tarihsel süreçte en çok uygulananı kamu mülkiyetidir. Bu bağlamda liman, yol, köprü, havaalanı gibi alanlar önemli oranda devletin sahip olup işlettiği alanlardır. Elektrik, gaz arzı, telekomünikasyon, demir yolu ve hava taşımacılığı hükûmetin hizmet arzettiği sektörlerin başında gelmektedir. İletişim sanayii en fazla yatırım gerektiren bir sektör olup teoride önemli doğal tekellerden biri olmuştur.

İngiltere, İngiliz imalat sanayiinin kapasitesi Almanya ve Fransa gibi rakip ülkelerin birkaç katına ulaşmadan serbest piyasa ve ticaret ilkelerini uygulamamış; devlet müdahalesi ve gümrük tarifesinin olmadığı bir ticaret sistemini 1840’ların başında başlatmış ve 1930’ların sonuna kadar da uygulamıştır.