HİZMETLER EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 13

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’nın (General Agreement on Tariffs and Trade GATT) ITO’nun onaylanmaması sonucunda geçici bir anlaşma olarak doğduğunun altını çizelim. 1948’de faaliyete geçen GATT bir tarife sözleşmesi olup geçici nitelikte olması düşünülmüş olmakla birlikte zamanla süreklilik kazanmış ve 1947 sonrası dönemde dünya ticaretini serbestleştirme çalışmalarını üstlenmiştir. Üyeler arasında belirli zaman aralıklarında çok taraflı tarife görüşmeleri yapılmasını öngören GATT sistemi karşılıklılık ilkesine dayandırılmış olup az gelişmiş ülkelere bir istisna uygulanmıştır. Az gelişmiş ülkeler Uruguay Görüşmelerine dek karşılık vermeden sağlanan ödünlerden yararlanmışlar ve nihai görüşmelerden sonra tarife indirimlerine katılmışlardır. Dolayısıyla, GATT 1947 sonrası dönemde sermaye hareketlerini değil dünya ticaretini serbestleştirme çalışmalarını üstlenmiştir. Doğru seçenek "C" şıkkıdr.

1 Ocak 1995 tarihinde GATT resmî olarak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşmüştür. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

GATT Uruguay Müzakereleri Eylül 1986’da Uruguay’ın Punta del Este kentinde başlamış ve Aralık 1993’te tamamlanmıştır. 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’ın Marakeş kentinde 125 ülkenin nihai anlaşmayı imzalaması ile sonuçlanmış ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. Doğru seçenek "C" şıkkıdır.

Hizmet ticaretinde uluslararası düzeyde serbestleştirme çabası Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde başlamış; DTÖ ve GATS ile hızla artmıştır. Doğru seçenek "E" şıkkıdır.

GATS kapsamında millî muameleyi etkileyen önlemler derken yerli işletmelere bazı ayrıcalıklar tanıyan politikalar anlaşılmaktadır. Dolayısıyla yerli hizmet sunucuları ile yabancı sunucular arasında ayrımcılık söz konusudur. Millî muameleyi etkileyen politikaları ikiye ayırabiliriz: Birincisi yerli firmalara maliyet üstünlüğü sağlayan politikalardır. Örneğin, çoğu ülkede yerli hizmet sunucularına doğrudan sübvansiyon sağlanmaktadır.

Turist vizelerinde sayısal sınırlamalar tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kotalara bir örnektir. Doğru seçenek "D" şıkkıdır.

Hizmetler sektöründe kamu mülkiyeti ile yasal düzenleme gerektiren başlıca iki sorun doğal tekeller ve asimetrik bilgidir. Bu iki hususa kısaca değinelim.
a) Bir hizmetin sağlanması doğal tekeli gerektiriyorsa, serbest piyasacı ve kamu mülkiyetçiliği olmak üzere uygulanabilecek iki politika vardır. Tarihsel süreçte en çok uygulananı kamu mülkiyetidir. Bu bağlamda liman, yol, köprü, havaalanı gibi alanlar önemli oranda devletin sahip olup işlettiği alanlardır. Elektrik, gaz arzı, telekomünikasyon, demir yolu ve hava taşımacılığı hükûmetin hizmet arzettiği sektörlerin başında gelmektedir.
Serbest piyasacı politika tarihsel olarak çok önemsenen bir yol olmamıştır.

b) Piyasada asimetrik bilgi durumu varsa hizmet tüketicileri hizmetin niteliği ve fiyatı konusunda eksik ya da yanlış bilgiye sahip demektir ve bu durumda tüketicilerin sunuculara karşı korunması gerekir. Burada koruma yöntemi olarak aşırıya kaçmayan bir yasal düzenleme önerilmektedir. Asimetrik bilgi durumunda başvurulacak yol daha doğru ve güvenilir bilginin yayılmasını sağlamaktır. Bilgi eksikliği ya da yanlışlığı resmî bir kurumun müdahalesini haklı kılıyorsa bu kurum alıcıları bilgilendirmeye yönelik bilginin elde edilmesi ve yayılmasını hedeflemelidir. Bilgilerin sağlanmasında katlanılacak maliyet, doğru ve eksiksiz bilginin sağlayacağı yararlardan daha az olmalıdır.

GATT Uruguay Müzakereleri Eylül 1986’da Uruguay’ın Punta del Este kentinde başlamış ve Aralık 1993’te tamamlanmıştır. 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’ın Marakeş kentinde 125 ülkenin nihai anlaşmayı imzalaması ile sonuçlanmış ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. 

Uluslararası Ticaret Örgütünün (ITO) kurulma kararı 1947 yılında Küba’da alındı.

1 Ocak 1995 tarihinde resmî olarak Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşen GATT’ın asıl işlevi dünya ticareti önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Bunu düzenli aralıklarla yaptığı çok taraflı müzakereler yoluyla gerçekleştiren GATT toplam sekiz görüşme gerçekleştirmiştir. Sekizinci ve sonuncu olan müzakereler Uruguay Müzakereleri olup Uruguay’ın Punta del Este kentinde 1986-1994 yılları arasında gerçekleşmiştir. GATT görüşmeleri sonunda sanayi malları üzerindeki ortalama ve advalorem tarifeler % 40 gibi yüksek bir orandan % 4’lere dek inmiş, başlangıçta 23 olan üye sayısı da günümüzde 155’e ulaşmıştır.

Dünya ticareti İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızla serbestleşmiştir. Dünya ticaretinde 1948-1973 arasında gelişmekte olan ülkelerin bir kısmının temel madde ihracatına bağımlılığı önemli oranda azalmış ve sanayi malları ihracatçısı konumuna gelmişlerdir. Bu gelişme sonucunda gelişmekte olan ülkelerin toplam dünya imalatı katma değeri içindeki payı 1953-1973 arasında % 4.8’den % 9.3’e çıkmıştır. Aynı dönemde dünya mamul mal üretiminde gelişmekte olan ülkelerin payı 1970’te % 12 iken 1980’de % 17.2’ye çıkmıştır.
Gelişmekte olan ülkelerin mamul mal üretimindeki gelişme başta ABD ve Japonya olmak üzere gelişmiş ülkelerin gelişmekte olanlardan yaptığı ithalatta da önemli bir artışa yol açmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere ihracatları tamamen standartlaşmış emek-yoğun mallarla da sınırlı kalmamıştır. Bu ihraç mallarına daha sonra demir-çelik, gemi, elektrikli makineler, otomobil ve elektronik araçlar da dahil olmuştur. Uzak Doğu’nun özellikle birinci kuşak “yeni sanayileşen ülkelerinden” Kore, Tayvan, Singapur ve Hong Kong ihracatlarını emek-yoğun mallardan sermaye-yoğun mallara kaydırmayı başarmışlardır.

Hizmet ticaretinde uluslararası düzeyde serbestleştirme çabası Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde başlamış; DTÖ ve GATS ile hızla artmıştır. Belirtelim ki uluslararası hizmet ticareti önündeki engellerin tanımlanması oldukça zordur. Örneğin, mal ticaretinde tarife engellerinin belirlenmesi ve ölçülmesi daha kolaydır. Ancak, hizmetlerde ticareti yönlendiren yasal düzenlemeler, kural ve uygulamalar hem çeşit hem de yapısal anlamda belirsizliğe neden olmaktadır.
Dolayısıyla hizmetler sektöründeki serbestleştirmede başlangıçta yaşanan sorunlar sürmektedir. Öncelikle hizmet ticareti önündeki engeller genel olarak tarife-dışı özelliktedir. Sınırda uygulanmadıkları için de bu engellerin sistematik olarak belirlenmesi oldukça güçtür. Bu durum da hizmet ticaretinin geniş bir biçimde düzenlemelere tabi olmasına yol açmıştır.

Klasik İktisat Okulunun kurucusu Adam Smith mal ve hizmet ayrımı yapmıştır. Ancak, mal ve hizmet arasındaki ayrım ve fark üzerinde durulması hizmetlerin hep kısır faaliyet olarak ele alınmasını önleyememiş ve hizmetler sektörünün düşük verimli olduğu tezi genellikle öne çıkan tez olmuştur. Burada klasik iktisatçıların bazı hizmetlerin emek verimliliğini arttıracağını kabul ettiklerini de unutmayalım. Örneğin, John Stuart Mill verimli emek ve verimli olmayan emek ayrımını kullanmış; sağlık ve eğitim gibi hizmet sektörlerinde çalışan işçileri verimli olarak sınıflandırmıştır. Buma karşılık Alfred Marshall hizmetleri maddi olmayan mallar olarak adlandırmakla yetinmiş ve konu üzerinde fazla durmamıştır.  Colin Clark ise tarım (birincil sektör) ve sanayi (ikincil sektör) sektörlerine dahil olmayan tüm faaliyetleri hizmet olarak tanımlamıştır.   Hizmetleri “gelişmeyen” olarak ele alan ve mal-hizmet ayrımını bu açıdan açıklamaya çalışan Nicholas Kaldor’a göre imalat sanayii malları hizmetlerden daha fazla “teknolojik gelişme” özelliği içermektedir

Jagdish N. Bhagwati de hizmet tanımında gelişebilirlilik esasına önem vermiştir. O’na göre hizmetlere olan ilgi teknolojik gelişmelere bağlı olarak artmıştır. Hizmet tanımı konusunu ayrıntılı olarak ele alan Bhagwati, hizmet kavramını tanımlarken hizmetlerin mallarla olan ilişkisinin dikkate alınmasını da önermiştir. Bhagwati’ye göre iktisat teorisindeki hizmet tanımı ve özellikleri istatistikçilerin millî gelir ve hizmetleri sınıflandırma tarzından etkilenmiştir

Bhagwati mal-hizmet ayrımını tartışırken “sürekliliği olan teknik ve yapısal bir
değişimden” yola çıkmaktadır. Buna göre bazı hizmetler mallardan bazı mallar da hizmetlerden kopmuştur. Bu kopuşa “parçalanma süreci” adını veren Bhagwati’ye göre bu süreç bünyeden ayrılma etkisi ile birliktedir. Bunun nedeni, hizmetlerin başlangıçta bu hizmetleri sağlayan kişinin bünyesinde olması ve kullanma zamanında hizmeti sağlayanın fiziksel varlığını gerektiriyor olmasıdır.

Hizmet ticaretinin önündeki engeller: “Yabancı sunucuların piyasaya girişine yönelik engeller” ve Milli muameleyi etkileyen önlemler” olarak gruplandırılır. 

Yabancı firmaların piyasaya girişini ve faaliyetlerini kısıtlayan ya da yasaklayan engeller özellikle miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar hangi tür hizmet biçimi olursa olsun yabancılarca sunulan hizmetlerin sağlanması üzerinde uygulanan kısmi veya tam yasaklamalar şeklinde olabilir. Yurt içi tüketim payı üzerindeki kota, ithalata yönelik kota, tüketicilerin hareketliliğine ilişkin olarak uygulanan kota (turist vizelerinde sayısal sınırlamalar gibi) ve hizmet üretiminde kullanılan girdilere uygulanan kotalar bu engellere verilen önemli örneklerdir.

Hizmet sektörlerinin gelişmesinde önemli olan faktörler yeni teknolojilerin ekonomiye girişi, ticaret ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, üretimin uluslararası nitelik kazanması, bilgi yönetimine daha fazla önem verilmesi ve toplumlarda gelir düzeyinin artması gibi hususlardır. Bu faktörlerdeki gelişmeler hizmet sanayilerine yeni imkânlar sunarken yeni bir rekabet ortamı da yaratmaktadır.

Söz konusu dönemde hem gümrük tarifeleri yüksek oranlarda artmış hem de tarife uygulamalarında farklılıklar ortaya çıkmıştır. Böyle bir görünüm de her şeyden önce dünyadaki kaynak dağılımında etkinsizlik yaratmış ve dış ticarette yoğun bir haksız rekabet ortamı ve koşulları ortaya çıkarmıştır. Bu korumacı davranışlar, hızla artan sanayi üretimlerine dış pazar arayışı içindeki sanayileşmiş ülkelerde hoşnutsuzluğa neden olmuştur.
Dolayısıyla, 1947 yılı sonrasında yaşanan serbestleştirme girişimlerini 1929’da önce Amerika Birleşik Devletleri’nde patlayan ve dünyaya yayılan kriz sonrasında tekrar gündeme gelen korumacılık dalgasına karşı duyulan tepki olarak nitelendirebiliriz.
Çok taraflı bir uluslararası ticaret ve ödeme sistemi kurulması yolundaki önemli adımların da sanayileşmiş Batı ülkelerince atıldığını görmekteyiz. 1944 yılı tarihli Bretton Woods Konferansları uluslararası iktisadi ve mali sistemin temelinin atılmasında ilk adımdır. Bu konferanslar sonucu Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kurulmuştur. Dünya Bankası’nın görevi II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa ülkelerinin yeniden inşasına katkıda bulunmak ve uluslararası parasal ve mali sistemin düzenli işleyişini sağlamaktı. Bu arada dış ticaretin serbestleştirilmesine yönelik çalışmalara da başlanmıştı.

Günümüzde millî muhasebe hesapları ve istatistikleri esas olarak Birleşmiş Milletler Millî Muhasebe Hesapları Sistemine (SNA) dayanmaktadır. SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

Uluslararası ticaretin ölçülmesinde en temel kaynak sayılan Uluslararası Para
Fonu (IMF) Ödemeler Bilançosu İstatistiklerinde ise ticarete konu olan hizmet
sektörleri, ticaret sistematiğine göre sınıflandırılmış bulunmaktadır.

Merkezi Ürün Sınıflandırması (CPC) iktisadi faaliyetleri değil ürünleri dikkate
almakta olup 600’den fazla hizmet ürünü saymaktadır. ISIC’e göre daha yeni olan bu sınıflandırma üzerinde de bir görüş birliği yoktur.

UNCTAD’ın gerçekleştirdiği bir araştırmada yapılan sınıflandırmada ise hizmet grupları arasında esas itibarıyla tüketim, üretim ve dağıtım açısından ayrım yapılmaya çalışılmıştır.

Birleşmiş Milletler’in maddi malların sınıflandırılmasıyla ilgili olan MPS adlı sistemde yapılan maddi ve maddi olmayan hizmetler ayrımına karşılık gelmektedir. MPS’de tüm üretim şekilleri “maddi üretim alanları ve maddi
olmayanlar” olarak iki alana ayrılmaktadır.

SNA’ya dayanan GSYİH verileri iktisadi faaliyetleri 9 sektör altında toplamaktadır. Burada üretim dallarının, iktisadi faaliyetlere göre bir uluslararası standart sanayi sınıflandırması (ISIC) altında sınıflandırıldığı görülmektedir.

IV. Ticari varlık (commercial presence) şeklindeki hizmet sunumunu etkileyen önlemler (Ör. Hizmetlerle ilişkili doğrudan yabancı yatırımları etkileyenler)
1. Piyasaya girişi etkileyenler
• Doğrudan yabancı yatırımlar yoluyla hizmet sunumunu tamamen yasaklama
• Kısmen yasaklama ya da bazı yatırım türlerini kısıtlamalar
• Hizmetler alanında yabancı şubelerin coğrafi yerleşimine getirilen kısıtlamalar
• Pazarda faaliyette bulunan yabancı firmaların sayısına getirilen kısıtlamalar
2. Milli muameleyi etkileyenler
• Yerel finansmandan yararlanma ve işlemlerin amacının sınırlandırılması
• Performans kriterleri
• Yatırım teşvikleri
• Yurtdışına mali transferlerle ilgili kurallar
• Vergi önlemleri
3. Diğer önlemler
• Hizmetler sektöründe DYY’ların teşviki
• Hizmetler sektöründe DYY’ların korunması
• Hizmet ticaretine uygulanan düzenlemelerin çerçevesi (rekabet politikaları, tüketiciyi koruma kanunları, koruyucu düzenlemeler gibi)
• Telif hakları