HİJYEN VE SANİTASYON

Toz, yüzeylerin üzerinde veya havada asılı olarak bulunan, 0.1-150 mikron büyüklüğündeki katı parçacıklardır. 100 mikrondan büyük katı parçacıklar havada asılı kalamaz, yüzeylere çökerler. Tozlardan 10-100 mikron büyüklüğünde olanlar burunda tutulur. 10 mikrondan küçük olanlar solunulabilir, 5 mikrondan küçük olanlar akciğerlere kadar ulaşabilir.

Okulda biyolojik etkenlerin kontrol altına alınmasına yönelik önlemlere bakıldığında aralarında şu adımların olduğunu görürüz:

Tuvaletlerde ellerin kurulanması için kâğıt havlu bulundurulmalıdır. Isıtıcılı el kurutma cihazları ortamdaki mikroorganizmaları havadan toplayıp ellere bulaştırdığı için asla kullanılmamalıdır.

Mutfak, yemekhane ve kantinde her türlü vektör (hastalık etkenleri taşıyan eklembacaklılar) barınması ve üremesi önlenmelidir.

Okuldaki su belirli aralıklarla bakteriyolojik yönden analiz edilmeli, klor düzeyi ölçülerek yakından izlenmelidir. Sudaki klor düzeyi 0.5 ppm düzeyinde olmalıdır. Okulda su deposu varsa belirli aralıklarla temizlenmeli ve içindeki su klorlanmalıdır.

Biyolojik etmenlerin kontrol edilmesi açısından ziyaretçiler şu noktalara dikkat etmelidir:

Gıdalarda, mikrobiyolojik etkenle hastalık oluşmasının nedenlerinden biri mikroorganizma ya da toksinleri yok edecek asepsi, filtrasyon, ısı gibi işlemlerin uygulanmamış olması ve gıdanın konakçı tarafından yenmesidir. Dolayısıyla söz konusu işlemler mikroorganizma ve toksinlerin yok edilmesi ile mikrobiyolojik risklerin önlenmesi açısından önemlidir.

Hasta Bina Sendromu (HBS): Nedeni belli olmayan fakat iç ortamda bulunan hava kirleticileri ile ilişkili olan rahatsızlıklardır. HBS, o iç ortamda iken ortaya çıkan ve o ortamdan ayrılınca kaybolan ve o ortamdaki birçok kişiyi etkileyen semptomlar ve belirtiler dizisidir. Bu semptomlar iç ortama girildikten ilk 15-30 dakika ile birkaç saat içinde başlayıp, binadan ayrıldıktan 30 dk ile birkaç saat içinde düzelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ-WHO) HBS’de görülen semptomları 5 kategori altında listelemiştir: 1. Göz, burun ve boğaz mukozasında tahriş, 2. Baş ağrısı, baş dönmesi, ateş basması, bulantı, kusma, yorgunluk, unutkanlık, konsantrasyon eksikliği gibi nörolojik ve genel sağlık belirtileri, 3. Deride kızarıklık, ağrı, kaşıntı ve kuruluk, 4. Astım olmayan kişilerde astım benzeri semptomlar, göğüste sıkışma hissi, alerjik konjonktivit (göz yaşarması), saman nezlesi gibi burun akıntısı ve hapşırmalar, 5. Koku ve tat duyusunda değişimler, ağzın tad alma duyusunda azalma. Bu bilgilerden yola çıkarak söz konusu örneğin hasta bina sendromu olduğunu söyleyebiliriz.

Vektörlerce insanlara bulaşabilen ve salgınlara bile neden olabilen hastalıklar:

Sinekler: İshal, dizanteri, konjonktivit, tifo, kolera, parazitler,

Sivrisinekler: Sıtma, ensefalit (beyin dokusunun virüslerce enfekte edilmesi),

Bit: Tifüs,

Pire: Veba, tifüs.

Kene: Kırım Kongo Kanamalı Ateşi, Lyme hastalığı,

Kemirgenler: Fare ısırığı hastalığı, leptospirozis, salmonellozis, kuduz.

Pestisit tanımı içerisinde yer alan özel ürünler

İnsektisit: Böcek öldürücü,

Herbisit: Zararlı otları öldüren, yok eden,

Fungusit: Mantarlara ve küflere karşı etkili olan,

Rodentisit: Fare ve kemirgenleri öldürücü,

Akarisit: Akarları (kene, uyuz etkeni gibi eklembacaklı canlılar) öldürücü,

Mollusit: Sümüklü böcek gibi yumuşakçaları öldüren,

Nematosit: Solucanları öldüren.

Pestisitlerin bu şekilde sadece ilgili zararlıyı yok etmemesi, çevreye zararlı olması nedeniyle, sadece hedef zararlıya etkili olabilecek yöntemler üzerinde durulmaktadır. “Biyopestisit (canlı yoluyla pest yani böcek/haşerekıran)” adı verilen yeni ürünler üzerinde yoğun bir şekilde çalışılmaktadır. Biyopestisitler; hayvanlar, bitkiler, bakteriler ve çeşitli mineraller gibi birçok doğal maddeden elde edilen ve vektörlerle mücadelede kullanılan pestisitlerdir. Bunlar doğrudan hedef zararlıyı ve yakın benzerliği olan canlıları etkilerler. Oysa kimyasal nitelikli pestisitler her ne kadar gruplara özgü tanımlansalar da diğer böcekleri, kuşları hatta daha büyük hayvanları da etkileyebilmektedirler. Biyopestisitlerin şu an kullanımda olan formlarında dozaj miktarlarının düşük olması ciddi bir avantajdır. Dolayısıyla çevreye zararları daha az olarak kabul edilirler.

Yaz aylarında kentsel alanda yapılan sisleme yolu ile vektör mücadelesi, etkinliğinin çok düşük olması, tüm çevreye ve canlılara zararlı olması, özellikle çocukların bunu oyun gibi algılayıp içinde bulunmaları ve koşmaları, açıktaki yiyecek ve içecekleri kirletmesi nedeniyle uygulanmamalıdır. Bunun yerine vektörlerin üremesini ve yaşamasını sağlayan ortamların ortadan kaldırılması, doğaya dost biyolojik mücadele yöntemlerinin kullanılması yeğlenmelidir.

Temel hijyen koşullarını sağlamayan ve sanitasyon gereksinimlerini taşımayan konutlar sağlıklı kabul edilemez. Bir konutun sağlıksız olduğunu tanımlayan temel özellikler şöyle sıralanabilir:
• Ev içinde su şebekesinin ve kaynağının olmaması,
• Evde kullanılan su kaynağının kontamin eve kirli olması,
• Tuvaletin konut ve bina dışında olması,
• Tuvaletin başka konutlarla ortak kullanılması,
• Tuvaletin bina dışında olması,
• Oda başına nüfusun 1.5 kişinin üzerinde olması,
• Yatılan odaların kalabalık olması ve kişi başına uyuma alanı 3.7 m2’den az olması,
• Yangın, acil durumlar ve afetler için konutta en az iki çıkışın olmaması,
• Oturulan, yatılan odalarda ve banyoda ısınma olanağının olmaması,
• Konutta elektrik tesisatının veya elektriğin olmaması,... gibi sıralanır.

Gelişmiş ülkelerde konuyla ilgili çalışma ve düzenlemelerin sistemli olarak sürdürüldüğü görülmektedir. Amerikan Halk Sağlığı Örgütü konu ile ilgili ilk rehberini 1938’de yayımlamıştır. Bu kaynakta sıralanan bazı asgari zorunluluklar şöyle sıralanabilir:
• Konutta ilk bulunan kişi için 14 m2 döşeme alanı gerekmektedir. Daha sonraki her üye için 9.3 m2 eklenmelidir.

Bir konutun sağlıksız olduğunu tanımlayan temel özellikler
şöyle sıralanabilir:
• Ev içinde su şebekesinin ve kaynağının olmaması,
• Evde kullanılan su kaynağının kontamin eve kirli olması,
• Tuvaletin konut ve bina dışında olması,
• Tuvaletin başka konutlarla ortak kullanılması,
• Tuvaletin bina dışında olması,
• Oda başına nüfusun 1.5 kişinin üzerinde olması,
• Yatılan odaların kalabalık olması ve kişi başına uyuma alanı 3.7 m2’den az olması,
• Yangın, acil durumlar ve afetler için konutta en az iki çıkışın olmaması,
• Oturulan, yatılan odalarda ve banyoda ısınma olanağının olmaması,
• Konutta elektrik tesisatının veya elektriğin olmaması....

Okul, oyun alanının ya da ders arasında öğrencilerin yararlanacağı alanın öğrenci
başına 5 m2 ve toplamda en az 400 m2 olarak yapılması gerekir.

Okulda Kimyasal Etkenlerin Kontrol Altına Alınması ve Sağlık
Açısından Uygun Hâle Getirilmesi
• Genel yerlerin temizliğinde kuru süpürme toz kaldıracağı için tercih edilmemelidir. Yıkama, ıslak veya nemli silme tercih edilmelidir. Öğrencilerin ve çalışanların olmadığı zamanlarda elektrik süpürgesi ile süpürülebilir.
• Okul binasının zemini, merdivenleri, sıraları, derslikler, koridorlar düzenli bir şekilde temizlenmelidir. Bu temizliklerde sodyum hipoklorit kullanılmalıdır.
• Yer ve diğer alanların temizliğinde kullanılan kimyasal temizlik ürünlerinin nitelikleri farklı olabilir. Bu nedenle o il veya ildeki sağlık yetkililerine danışılarak
kullanılmalıdır.
• Her türlü kimyasal madde temizliğinden sonra ortam mutlaka havalandırılmalıdır.
• Okul bahçesi ve oyun alanındaki ağaçlar sağlık kuruluşları tarafından izin verilen pestisitlerle ancak tatil dönemlerinin başında ilaçlanmalıdır.
• Dersliklerde beyaz yazı tahtası kullanılıyor ise kalemlerinde solvent olarak ksilen ve toluen olmamalıdır.
• Derslik duvarları temizliğinin kolay yapılabilmesine olanak sağlayan boyalarla boyanmalıdır.
• Tuvaletler her gün en az bir defa sodyum hipoklorit içeren temizlik ürünleri ile
temizlenmelidir.
• Okuldaki su belirli aralıklarla kimyasal yönden analiz edilmeli, klor düzeyi ölçülerek yakından izlenmelidir.

Öğrencinin ders sırasında dış ortamla ilgisini kesmek için pencerenin zeminden
yüksekliği 1.2 metre olmalıdır. Pencerelerin üst bölümleri havalandırmayı sağlayacak teknik özelliklere sahip olmalı ve aşağıdan kolayca açılıp kapatabilecek şekilde yapılmalıdır. Okul birden fazla katlı yapılmış ise üst katlardaki pencerelerden öğrencilerin sarkmasını önleyecek koruma önlemleri alınmalıdır.

Sağlık hizmetlerinin sunulduğu sağlık kurumları birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık kurumları olarak sınıflandırılır. Aile Hekimliği Birimleri/merkezleri, Toplum Sağlığı Merkezleri, Halk Sağlığı Merkezleri gibi koruyucu sağlık hizmetlerinin verildiği veya sağlık sorunları ortaya çıktığında ilk başvuru yeri olarak planlanan sağlık kuruluşları birinci basamak sağlık kuruluşlarıdır. İlçe devlet hastaneleri gibi yataklı tedavi hizmetlerinin sunulduğu yerler ise ikinci basamak sağlık kuruluşlarıdır. Üçüncü basamak sağlık kuruluşları ise üst düzeyde uzmanlaşmış ve yüksek teknoloji kullanılan merkezler olup, Sağlık Bakanlığına bağlı eğitim ve araştırma hastaneleri, üniversite fakülte hastaneleri bu gruptadır. Hâliyle sağlık kurumunun basamak derecesi arttıkça o kurumdan hizmet alan ve o kurumda çalışan kişi sayısı artmakta, bu da sağlık ve hijyen önlemlerinin daha geniş
kapsamlı alınmasını zorunlu kılmaktadır.

Ziyaretler sırasında hastaya yiyecek ve içecek getirilmesi, hem biyolojik kirliliğe
neden olabilir, hem de getirilen gıda hasta için uygun olmayabilir.

Mikrobiyolojik Riskler: Gıdaların bakteri, virüs, parazitlerle kirlenmesi sonucu ortaya çıkan kirlenmedir. Etkileri daha çok akut olarak ortaya çıktığı için yol açtığı
besin ve gıda zehirlenmeleri özellikle toplumda ciddi sıkıntıya ve endişeye neden
olabilmektedir. Mikrobiyolojik etkenle hastalık oluşabilmesi için gıdanın mikroorganizmanın gelişmesine elverişli olması, mikroorganizmanın hem burada hem de insan bedeninde yeterli sayıya ulaşacak şekilde çoğalması, ısı, zaman, nem, pH, oksijen basıncı gibi uygun çevre koşullarının olması, aksine ortamda hijyen kurallarına uyulmaması ve mikroorganizma ya da toksinleri yok edecek asepsi, filtrasyon, ısı gibi işlemlerin uygulanmamış olması ve gıdanın konakçı tarafından yenmesi gerekmektedir. Mikroorganizmalar gıdalara üreten, hazırlayan, sunan, saklayan ve hatta tüketenden üfürme, öksürme, hapşırma, açık enfekte yaralarla, kirli el ile doğrudan bulaşabileceği gibi; hasta hayvan
etleri, sütleri, yumurtaları, çöpler, kirli sular, kirli araç-gereçler, haşere, kemirgen, evcil hayvanlar ya da toprakla dolaylı olarak bulaşabilmektedir.

Son yıllarda, binalardaki iç ortam havasının sağlığı olumsuz yönde etkilediği saptanmıştır. Olumsuz iç ortam havasına bağlı olarak insanlarda görülen rahatsızlıklar şunlardır:
1. İç Ortam ile Doğrudan İlişkili Hastalıklar: Bina içerisindeki kaynağı belirli olan
bir kirleticinin yol açtığı hastalıklardır. Örneğin alerjik alveolit, astım, lejiyonella
ve radon kaynaklı akciğer kanseri gibi.
2. İç Ortamın Dolaylı Etkilediği Hastalıklar: Yüksek veya düşük sıcaklık, aşırı nem, yetersiz hava akımı, kötü koku, kuru hava gibi nedenlerden dolayı görülmesinde ve şiddetinde artma görülen rahatsızlıklar.
3. Hasta Bina Sendromu (HBS): Nedeni belli olmayan fakat iç ortamda bulunan
hava kirleticileri ile ilişkili olan rahatsızlıklar.

Bir konutun sağlıksız olduğunu tanımlayan temel özelliklerden bazıları şu şekildedir; 
• Ev içinde su şebekesinin ve kaynağının olmaması
• Tuvaletin konut ve bina dışında olması
• Oda başına nüfusun 1.5 kişinin üzerinde olması
• Yatılan odaların kalabalık olması ve kişi başına uyuma alanı 3.7 m2’den az olması