HAYVAN DAVRANIŞLARI VE REFAHI - Deneme Sınavı - 17

Hayvan refahı araştırmalarının bazı alanlarında hayvan üzerindeki denemelerin subjektif metotlarını belirlemek zordur. Örneğin tercihli testler kullanarak kesim öncesi farklı bayıltma yöntemlerinin ve hastalıkların hayvan üzerindeki etkisinin ölçülmesinin zor olduğu gibi. Aynı şekilde sağlığa zararlı gıda maddeleri ile ilaçların olumsuz etkilerini doğru bir şekilde ölçülmesinde de sorunlar vardır.

İyi refahın ölçümünde kullandığımız kriterlerin çoğu hayvanların olumlu tercihlerini ortaya koyan araştırmalardaki bilgilerden elde edilmiştir. Bu konudaki ilk çalışmalar Hughes ve Black (1973) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmalarda tavuklara üstünde durmaları için farklı zemin seçenekleri sunulmuştur. Tavuklar araştırıcıların tahmin ettikleri zemini seçmedikleri görülmüştür. Böylece tercih test tekniklerinin geliştirilmesi için hayvan türlerindeki tercih kuvvetinin iyi ölçülmesine
ihtiyaç olduğu kanaatine varılmıştır.

Tercih testleri ile ilgili yapılan araştırmalara örnek olarak bir bölmedeki yavru
domuzların diğer bölmelerin bitişiğinde yatmayı tercih ettikleri gerçeğinden yararlanmak amacıyla yapılan bir çalışmada domuz yavrularına yan bölmenin yakınlarında ve uzağında olmak üzere faklı zemin seçenek tercihlerinin sunulduğu çalışma gösterilebilir. İyi bir kümes içi havalandırma ile beraber takviye amaçlı farklı yem rasyonların kullanıldığı Arey (1992)’ nin çalışması da tercih testlerine başka bir örnektir.

Refahın sadece duygularla kısıtlanmaması gerektiğine zayıf refaha neden olan neuromas, aşırı fizyolojik tepkiler veya farklı davranış bozuklukları, immunosuppression, gelişme ve üreme yeteneğinin kaybolması veya yaşama umudunun azalması gibi durumlar da örnek gösterilebilir.

Kalp atış hızı, özellikle kısa etkili stres yapıcı faktörlerin etkilerinin ölçülmesinde kullanılır. Solonum hızı da refahı değerlendirmede kullanılmaktadır. Rahatsız edilen hayvanda solunum  hızı aniden yükselir. Vücut sıcaklığındaki artış da refahın değerlendirilmesinde kullanılır. Nakille ilgili işlemlerde refahın değerlendirilmesinde çeşitli hormonlardan (adrenalin, noradrenalin, kortizol, kortikosteron) da yararlanılabilir. Ancak nakil sırasında refahın değerlendirilmesinde bu hormonların önemi azdır. Çünkü bu hormonlardaki yükselme çok hızlı bir şekilde olmakta ve bariz etkileri birkaç dakika sürmektedir. Yumurta tavuklarında nakil araçlarına yükleme sırasında kaba bir muamele, uygun bir muameleye göre plazma kortikosteron düzeyini üç katına kadar çıkarmaktadır.

Kalp atış hızı hayvan refahının ölçülmesinde kullanılan bir kriterdir. Hayvanlar korkutulduğunda kalp atış hızı genellikle artmaktadır. Kalp atış hızı, özellikle kısa etkili stres yapıcı faktörlerin etkilerinin ölçülmesinde kullanılır. Nakille ilgili işlemlerde refahın değerlendirilmesinde çeşitli hormonlardan (adrenalin, noradrenalin, kortizol, kortikosteron) da yararlanılabilir. Ancak nakil sırasında refahın değerlendirilmesinde bu hormonların önemi azdır.

Yükleme ve boşaltma için rampalar olmalıdır. Rampalar hayvanların güvenliğini sağlamalı, kaygan olmamalı, yan tarafta koruyucular olmalıdır. Temizlenebilmeli ve dezenfekte edilebilmelidir. Rampaların açısı domuzlar, buzağılar ve atlar için 20 dereceden (%36.4), koyunlar ve sığırlar için 26 dereceden (%50) daha fazla olmamalıdır. Rampanın açısı 10 dereceden (%17.6) daha fazla olduğu durumlarda, hayvanların kolayca tırmanması veya inebilmesi için rampanın zemininde
takozlar olmalıdır. Takozlar 30 cm aralıklarla olmalıdır.

Atların naklinde kullanılan nakil araçları bazı özelliklere sahip olmalıdır. Atlar genellikle bireysel bölmelerde nakledilirler. Ancak grup olarak da nakil yapılabilir. Grup olarak nakilde çeşitli sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Yarış atları genellikle kara ve hava yoluyla nakledilirler. Yarışlarda veya atlı sporlarda kullanılacak atların nakli treyler veya kamyonlarla yapılmaktadır. Nakil aracında bireysel
bölmelerin dizaynı önemlidir. Bölmenin ön ve yan tarafları ile eni ve uzunluğu standartlara uygun olmalıdır. Yan yana olan atların başları arasında bir bariyer ve aracın zemininde lastik materyal olmalıdır. Uzun nakillerde altlık kullanılmalıdır.
Nakil araçlarında katların yüksekliği çok önemlidir. İyi bir hareket ve havalandırma sağlanabilmesi için, bölmenin içeriden yüksekliği, atın cidago yüksekliğinden en az 75 cm daha fazla olmalıdır. Bu durumda atların naklinde çok katlı değil tek katlı araçlar kullanılmaktadır.

Yaralı veya hasta hayvanlar bazı koşullar yerine getirilerek aşağıdaki durumlarda nakledilebilirler.
• Yara veya hastalığın şiddeti azsa ve nakil ilave bir acı meydana getirmeyecekse,
• Bilimsel araştırma amacıyla nakil yapılıyorsa,
• Teşhis ve tedavi amacıyla veteriner hekime götürülüyorsa veya hekim tedavisinden sonra naklediliyorsa,
• Veteriner hekim tarafından yapılan pratik uygulamalara (boynuzsuzlaştırma, kastrasyon gibi) ait yaralar iyileştikten sonra,
• 12 saatlik aralıklarla yavrular emmeleri koşuluyla laktasyondaki inek, koyun ve keçiler,

Yeni nakil araçları 1 Ocak 2007’den, eskiler ise 1 Ocak 2009’dan itibaren
uzaktan izleme sistemine sahip olmak zorundadırlar.

Sığırların naklinde kullanılan nakil araçları bazı özelliklere sahip olmalıdır.
Nakil edilecek sığırlar bireysel veya grup halinde (4-8) nakledilirler. Birbirlerine
alışık olmayan hayvanların bireysel nakli uygundur. Sığırların bulunduğu bölmelerin yüksekliği (veya katın yüksekliği) hayvanlar ayakta rahat pozisyonda iken başın en üst noktasından 20 cm daha fazla olmalıdır.
Sığırların araçlara yükleme ve boşaltılması refah bakımından önemlidir. Kaygan
olmayan bir zemin ve 30 cm aralılıklarla lastik takozlar yapılması koşuluyla sığırlarda rampa en fazla 26 dereceye kadar olabilir. Buzağılarda rampanın eğimi daha düşük olmalıdır.
Yapılan çalışmalara göre yükleme sırasında kısmen dar (76 cm), boşaltma sırasında ise daha geniş (300 cm) rampa önerilmektedir. Yükleme sırasında rampanın dar olması, birbirlerini takip ederek kolay bir şekilde yüklemeye imkan vermekte ve rampada geri dönmeye engel olmaktadır. Ancak boşaltma rampasının geniş olması hayvanların beraberce hareketlerini kolaylaştırmaktadır. Çünkü hayvanlarda boşaltma sırasında çok sayıda hayvan aynı anda araçtan inme eğiliminde olmaktadır.
Ergin sığırlar nakil sırasında ayakta durmayı tercih ederler.

Koyunların naklinde kullanılan nakil araçları bazı özelliklere sahip olmalıdır.
Çok katlı nakil araçlarında katların yüksekliği çok önemlidir. Koyunlarda normal pozisyonda vücudun en yüksek noktası başın üst tarafıdır. Başın üst tarafı ile tavan arasındaki mesafe, zorlamalı havalandırma uygulanan araçlarda 15 cm, normal havalandırma uygulananlarda ise 30 cm olmalıdır. Koyunların naklinde iki veya üç katlı araçlardan yararlanılmaktadır. Zorlamalı havalandırma yapılıyorsa nakil aracı üç katlı olabilir.

Avrupa Birliği’nde hayvanlarda nakil öncesi ve sırasında refahın korunmasıyla
ilgili olarak çok sayıda yasal düzenleme yapılmıştır. 19 Kasım 1991 Tarihinde Nakil
Sırasında Hayvanların Korunması (91/628/EEC) direktifi kabul edilmiştir.
1995, 1997, 2001, 2003 ve 2004 yıllarında ilave düzenlemeler yapılmış; 5 Ocak
2005 Tarihinde Nakil ve Nakille İlgili Uygulamalar Sırasında Hayvanların
Korunması (1/2005/EC) adlı AB Konseyi Regülasyonu kabul edilmiştir. Avrupa
Birliği ülkelerinde nakille ilgili işlemler bu direktif ve regülasyona göre düzenlenmektedir.
Regülasyonun ekinde, teknik kurallar başlığı altında nakille ilgili kurallar
ayrıntılı olarak verilmiştir. Bu regülasyonda, 91/628 nolu direktiften farklı olarak
nakil araçlarının standartlarının yükseltilmesi, uzun nakillerle ilgili kuralların
daha da sertleşmesi ve araçların uzaktan izlenmesi (örneğin uyduyla) söz konusu
olmuştur. Yeni nakil araçları 1 Ocak 2007’den, eskiler ise 1 Ocak 2009’dan itibaren
uzaktan izleme sistemine sahip olmak zorundadırlar.

Nakil aracına yükleme sırasında hayvanın ileriye doğru gitmemesi, donmuş gibi durması, geriye dönmesi, kaçmaya çalışması, aşırı ses çıkarması veya yatmaya çalışması gibi anormal davranışlar görülebilir. Bu davranışların her birinin görülme sıklığı, yükleme rampasının durumuna ve diğer faktörlere bağlı olarak değişmektedir.

Uygun olmayan koşullara hayvanların verdikleri tepkiler, bazı fizyolojik ve biyokimyasal
parametreleri etkilemektedir. Bu nedenle nakille ilgili uygulamalar
sırasında refahı değerlendirmek için çeşitli fizyolojik ve biyokimyasal kriterlerden
yararlanılabilmektedir.
Kalp atış hızı hayvan refahının ölçülmesinde kullanılan bir kriterdir. Hayvanlar
korkutulduğunda kalp atış hızı genellikle artmaktadır. Kalp atış hızı, özellikle
kısa etkili stres yapıcı faktörlerin etkilerinin ölçülmesinde kullanılır. Solonum hızı
da refahı değerlendirmede kullanılmaktadır. Rahatsız edilen hayvanda solonum
hızı aniden yükselir. Vücut sıcaklığındaki artış da refahın değerlendirilmesinde
kullanılır.
Nakille ilgili işlemlerde refahın değerlendirilmesinde çeşitli hormonlardan
(adrenalin, noradrenalin, kortizol, kortikosteron) da yararlanılabilir. Ancak nakil
sırasında refahın değerlendirilmesinde bu hormonların önemi azdır. Çünkü bu
hormonlardaki yükselme çok hızlı bir şekilde olmakta ve bariz etkileri birkaç dakika
sürmektedir. Yumurta tavuklarında nakil araçlarına yükleme sırasında kaba
bir muamele, uygun bir muameleye göre plazma kortikosteron düzeyini üç katına
kadar çıkarmaktadır.
Bazı enzim ve metabolitlerin kandaki düzeyleri de refahı değerlendirme bakımından
önemlidir. Kreatin Kinazın kandaki düzeyi, kaslarda bir yıkımlanma
olduğunda, örneğin aşırı egzersiz yaptırılan hayvanlarda yükselir. Bu enzimin düzeyinin
artması, refahla ilgili bir sorun olduğunu göstermektedir.

Nakil sırasında mortalite oranı refahla ilgili değerlendirmede önemlidir. Nakil
sırasında en şiddetli yaralanma kemik kırıklarıdır. Kırık olayları sığır, koyun,
domuz veya atlarda oldukça nadirdir. Tavukların naklinde kırık olaylarına daha
fazla rastlanmaktadır. Özellikle kafeslerde yeterli hareket etme imkanı bulamayan
yumurta tavuklarının naklinde kemik kırıkları fazla görülebilmektedir.

Aşağıdaki durumlarda nakil yapılmaz.
• Şiddetli ağrılı veya yardımsız yürüyemeyen hayvanlar,
• Şiddetli açık yaralı veya prolapsuslu hayvanlar,
• Gebeliğin son %10 luk diliminde bulunan hayvanlar ile doğum yaptıktan
sonra bir hafta geçmemiş hayvanlar,
• Göbek kordonu henüz iyileşmemiş yeni doğanlar,
• Üç haftalık yaştan küçük domuz yavruları, bir haftalık yaştan küçük kuzular,
on günlük yaştan küçük buzağılar (ancak bu genç hayvanların 100 km
den daha az nakillerinde bu kurala uyulmaz),
• Anneleriyle birlikte değillerse, sekiz haftalık yaştan küçük köpek ve kedi
yavruları
Ancak, yaralı veya hasta hayvanlar bazı koşullar yerine getirilerek aşağıdaki
durumlarda nakledilebilirler.
• Yara veya hastalığın şiddeti azsa ve nakil ilave bir acı meydana getirmeyecekse,
• Bilimsel araştırma amacıyla nakil yapılıyorsa,
• Teşhis ve tedavi amacıyla veteriner hekime götürülüyorsa veya hekim tedavisinden
sonra naklediliyorsa,
• Veteriner hekim tarafından yapılan pratik uygulamalara (boynuzsuzlaştırma,
kastrasyon gibi) ait yaralar iyileştikten sonra,
• 12 saatlik aralıklarla yavrular emmeleri koşuluyla laktasyondaki inek, koyun
ve keçiler,

Karayoluyla nakil süresi 8 saati geçmemelidir. Sekiz saati geçecekse ek tedbirlerin
alınması zorunludur.
Nakil süresi 8 saatı geçecekse; sütten kesilmemiş veya sütle besleme döneminde
olan buzağılar, kuzular, oğlaklar, taylar ile domuz yavrularının karayoluyla nakillerinde,
9 saatlik nakilden sonra en az 1 saatlik mola verilmeli ve molada yem
ve su sağlanmalıdır. Bu moladan sonra gerekirse ikinci bir dokuz saatlik süreyle
nakledilebilirler. Anneleriyle beraber tutulan genç hayvanlar hariç, dört aylık yaştan
büyük tek tırnaklılar (kayıtlılar hariç), 14 günlük yaştan büyük buzağılar ve 10
kg’dan daha fazla olan domuzların uzun süreli nakillerine izin verilir.
Domuzlar maksimum 24 saat nakledilebilirler. Nakil sırasında sürekli olarak
su alma imkanları olmalıdır.
Tek tırnaklılar maksimum 24 saat nakledilebilirler. Nakil sırasında her sekiz
saatte bir yiyecek ve su sağlanmalıdır.
Sığırlar, koyunlar ve keçiler 14 saat nakledilebilirler. En az bir saat mola verilmeli,
molada su ve yiyecek sağlanmalıdır. Moladan sonra ikinci bir 14 saatlik
peryot boyunca nakilleri yapılabilir.
Nakil tamamlandıktan sonra hayvanlar araçlardan boşaltılmalı; yiyecek, su ve
en az 24 saat dinlenme sağlanmalıdır.
Diğer türler (tavuk, evcil kuşlar, tavşan, kedi ve köpek) için de bazı koşullar
vardır.
Uzun nakillerde (8 saatten fazla süren) nakil araçlarında da ilave şartlar yerine
getirilmelidir. Bu bağlamda nakil araçlarında şeffaf bir çatı olmalı; türe, hayvan
sayısına, nakil süresine ve hava koşullarına uygun altlık olmalı; altlık dışkı ve idrarı
absorbe etmeli; yeterli yiyecek maddesi bulunmalı; nakil araçlarında hareketli
bölmeler oluşturulabilmelidir.

Nakilde hayvanların refahını etkileyen en önemli faktörlerden biri görevli personeldir.
Hayvanları nakil araçlarına yükleme ve boşaltmada görevli personel ile
sürücülerin durumu refahı etkiler. Sürücüler bilerek veya bilmeyerek hayvanlarda
korku veya ağrıya neden olabilirler. Sürücülerin virajlara çok hızlı girmeleri, ani
fren veya ani hızlanma yapmaları hayvanlarda olumsuzluğa neden olur. Sürücülerle
ilgili sorunlar eğitim, iyi bir idare ve iyi bir ücret ile çözümlenebilir.

Refah bakımından çok önemlidir. Araçların tek veya çok katlı olması, süspansiyon
sistemi, araçların yalıtımı, araç içi mikroklima koşulları naklin kalitesine
doğrudan etkilidir. Yüksek sıcaklık, refahın azalmasına ve mortalitenin artmasına
neden olur. Özelikle nem oranı yüksekse yüksek sıcaklığın etkisi daha fazladır.
Sıcak günlerde doğrudan güneş ışığına maruz kalan ve hareketsiz duran nakil
araçlarında risk daha da artmaktadır. Böyle durumlarda zorlamalı havalandırma
sisteminin bulunması son derece önemlidir. Nakil araçlarındaki bölmelerin yüksekliği,
hayvanların doğal pozisyonlarını göstermelerine uygun olmalıdır. Bir nakil
aracında süspansiyon sisteminin kalitesi, hayvan refahı üzerine önemli düzeyde
etkili olmaktadır. Nakil araçları, özellikle uzun nakillerde (8 saatten daha fazla)
kullanılanlarda mutlaka bir hava süspansiyon sistemi veya her dingilde hava süspansiyon sistemi olmalıdır. Nakil araçlarının yanları ve tavanı aşırı sıcak ve soğuk
şartların etkisini azaltmak için izolasyonlu olmalıdır. Havalandırma açıklıkları
veya araç motorundan bağımsız çalışan zorlamalı havalandırma sistemi olmalıdır.
Zorlamalı havalandırma sistemi araç hareket halinde olmadığı durumlarda
da çalışır olmalıdır. Nakil araçları uzun nakiller için yiyecek ve su depolamaya
ve hayvanlara vermeye imkan sağlamalıdır. Araçlar temizlenebilir ve dezenfekte
edilebilir olmalı; yüzeyi kaygan olmamalı; aydınlatma sistemi olmalı; yavruların
naklinde uygun bir altlık olmalıdır.