HAYVAN BESLEME

Kasaplık hayvanların büyüme dönemlerinden faydalanılarak karkaslarındaki et miktar ve kalitesini yükseltmek için yapılan teknik ve ekonomik faaliyetlere besicilik denmektedir. Besi, en genel anlamıyla ağırlık kazandırmayı ifade etmektedir. Her hayvanın ırka ve cinsiyete göre değişmekle beraber ekonomik olarak ulaşabileceği bir ağırlık bulunmaktadır. Bu açıdan, besicilik başından sonuna kadar ekonomik bir olaydır. Besicilikte verimin yüksek ve yem giderlerinin düşük tutulabildiği işletmeler karlı olabilmektedir. Diğer yandan, damızlık özelliği göstermeyen genç erkek ve dişiler ile düşük verimli ve yaşlı sığırların belli miktar ve kalitede et elde edebilmek için kesimden önce belli bir süre özel olarak beslenmesi de sığır besiciliği olarak tanımlanmaktadır.

Besi ile organizmada et miktar ve kalitesini yükseltmek amaçlandığından, besi sayesinde karkas randımanı da yükselmektedir. Hayvan kesildikten sonra baş, ayaklar, iç organlar ve deri hariç tartılan et ve kemik dokusuna karkas denir. Randıman ise, karkasın, kesim sırasındaki canlı ağırlığın yüzde miktarı olarak tanımlanmaktadır. Buna göre, Randıman = Karkas/Canlı ağırlık x 100 eşitliği ile hesaplanabilir. Besi başında genellikle % 45- % 50 oranında bulunan randıman, başarılı bir besinin sonunda % 55 - % 63 düzeyine yükselmektedir. Besi ile et miktarı arttığından, et kemik oranı değişmekte ve karkasta kemiğin oranı azalmaktadır.

Sığır besisinde yatırılan sermayeden memnun edici bir gelir sağlamak için bazı ilkelere uyulması gerekmektedir. Beside temel ilkeleri şöyle sıralamak mümkündür. 1. Besi sığırı seçimine dikkat etmek ve uygun özellikteki hayvanları uygun

fiyata almak.

Besi sığırlarının konfor ve refahının düşünüldüğü barınaklarda besiye al-

mak.

Besi sığırlarını bilimsel yani dengeli ve ekonomik rasyonlarla beslemek

Besinin başından sonuna kadar hayvanların sağlığına dikkat etmek

Besiyi karkas et fiyatlarının en uygun olduğu zamanda bitirmek ve en az

fire ile pazara sürmek.

Besi performansını etkileyen en önemli faktörler; ırk, yaş, cinsiyet, kondisyon, sağlık, orijin ve besleme düzeyi olarak sıralanabilir.

Bakım ve besleme koşulları ne olursa olsun, bir hayvandan elde edilecek canlı ağırlık artışı bu hayvanın kalıtsal yapısı ile sınırlıdır. Bu nedenle, beside, yüksek günlük canlı ağırlık artışı yapmaya uygun ırklar besi materyali olarak seçilmelidir. Besiye alınacak hayvan olarak ilk tavsiye edebileceğimiz ırklar kültür ırklarıdır (Siyah- Beyaz Alaca, Simmental, Montafon). Siyah Alaca (Holstein) diğerleri ile karşılaştırıldığında, Simmental, Montafon ve bunların Siyah Alacalarla melezleri daha hızlı canlı ağırlık kazanırlar, her kg canlı ağırlık kazancı için daha az yem tüketirler ve daha yağsız karkas verirler. Siyah Alaca gibi sütçü ırklarda 1200-1400 g/gün canlı ağırlık kazancı elde edilebilirken, Simmental ve Montafon gibi kombine ırklarda 1400-1600 g/gün ve etçi ırklarda (Angus, Charoles) ise 1500-1700 g/gün canlı ağırlık kazancı elde edilebilmektedir. Yerli ırkların da belli bir günlük canlı ağırlık artış kapasiteleri (700-900 g/gün) bulunmakta olup, bu kapasitelerine uygun beslendik- leri takdirde bu hayvanlar da ekonomik olabilmektedirler. Yerli ırklar (Doğu Ana- dolu Kırmızısı, Güney Anadolu Kırmızısı, Yerli Kara, Bozırk) içerisinde en uygun olanının Doğu Anadolu Kırmızısı olduğu bilinmektedir.

Yapılan hesaplamalarda 1 kg yağ birikimi için hayvanın tüketmek zorunda kaldığı enerji miktarı 1 kg et- kemik birikimi için gerekli enerjiden yaklaşık iki kat daha fazla olduğu ortaya çıkmıştır. Yani, hayvan yaşlandıkça ya da besi başı canlı ağırlığı arttıkça enerji gereksinimi de artmakta ve yemden yararlanma kabiliyeti kötüleşmektedir. Bu da, 1 kg canlı ağırlığın daha pahalıya mal olmasına ve daha az kazanç elde edilmesine yol açmaktadır. Nitekim 200 kg canlı ağırlığındaki Siyah Alaca erkek dana uygun bir rasyon ile 1 kg canlı ağırlık kazancı için 4-5 kg kuru madde tüketirken, 400 kg canlı ağırlığındaki ki bir hayvan 1 kg canlı ağırlık kazancı için yaklaşık 8-9 kg kuru madde tüketmektedir. O halde, 1-1.5 yaşın üzerindeki hayvanlarla besi yapıldığında oldukça dikkatli olmalı, 2-3 yaş üzerindeki hayvanlar ise besiye alınmamalıdır.

Gelişmesini tamamlamış bir sığırda besi sonunda sağlanan artışın % 70’i yağ, % 8’i protein, % 2’si mineral madde ve % 20’sini su oluşturmaktadır. Genç hayvanların besisinde, kas etindeki protein/su oranı yaklaşık 1/4 iken yaşlı sığır besisinde yağ dokudaki su payı 4/1’e düşmektedir. Yani, yaş ilerledikçe vücuttaki protein oranında fazla bir değişiklik olmamasına karşın, su oranı düşmekte, yağ oranı ise artmaktadır.

Yaşa göre besi:

- Protein besisi (et besisi, genç hayvan besisi)

- Yağ besisi (semirtme, yaşlı hayvan besisi)
- Buzağı besisi, genç sığır besisi, yaşlı sığır besisi

Besi süresine göre:

 - Kısa süreli besi (120 gün ve daha az)

- Orta süreli besi (120-240 gün)
- Uzun süreli besi (240 günden fazla)

Besleme düzeyine göre:

- Yoğun besi (entansif besi, tam besi)

- Sınırlı besi (yarı entansif besi)
- Yaygın besi (ekstansif besi)

Yemleme yerine göre:

- Mer’a besisi
- Ahır besisi
- Mer’a + ahır besisi

Besi sığırlarında kuru madde tüketimi öncelikle canlı ağırlığa, daha sonra da günlük canlı ağırlık artışına, çevre koşullarına, yemin kalitesine, veriliş şekli ve çe- şidine, vücut kondisyonuna ve hayvanların sevk ve yönetimine (amenajman) bağ- lı olarak değişim göstermektedir. Genel olarak, besi sığırları canlı ağırlıklarının % 2.5 - % 3.0’ü kadar kuru madde tüketmektedirler.

Besi sığırlarının vitamin ihtiyaçları da mutlaka dikkate alınmalıdır. B grubu vitaminler, işkembede (rumen) mikrobiyal olarak sentezlendiğinden yetersizliği söz konusu değildir. Ancak, Vitamin A, D ve E ihtiyaçları mutlaka karşılanmalıdır. Besi sığırı rasyonlarında yeterli miktarda iyi kaliteli kuru ot veya silaj gibi yemler bulunduğunda Vitamin A ihtiyacı genellikle karşılanmaktadır. Ancak, sığır besisinde genellikle bu kaba yem kaynakları yeterince kullanılmadığı için rasyonlara Vitamin A ilavesi yapılmalıdır. Açık sistem besi barınaklarında güneşlenebilen ve havada kurutulmuş kuru ot ile beslenen hayvanlar Vitamin D’ye ihtiyaç duymazlar. Besi sığırlarında vitamin E ihtiyacının rasyonlarla karşılandığı kabul edilmek- tedir. Bu vitaminler, yem yönetmeliği gereği sığır besi yemlerine katılmaktadır. Ancak, bağlı durak sisteminde ve kapalı ahırlarda arpa gibi tek yoğun yem ve saman ile yapılan entansif sığır besisinde vitamin yetersizlik belirtilerinin ortaya çıkma riski bulunduğundan mutlaka mineral-vitamin premikslerinin ilave olarak hayvanlara verilmesi yararlı olacaktır.

Bilindiği gibi, ülkemizde, toplam 11 milyon sığır varlığı bulunmakta olup, bunun 3.6 milyonu kültür ırkı, 4.5 milyonu melez ve 2.9 milyonu ise yerli ırklardan oluşmaktadır.

Dengeli bir beslenme için günlük tüketilmesi gereken protein miktarının yaklaşık % 50’sinin hayvansal kökenli olması önerilmektedir. Hayvancılığı, ekonomisi ve kültürel yapısı gelişmiş olan ülkelerde kaliteli kırmızı et tüketimi önemli düzeyde daha yüksektir.

Sığır besisinde yatırılan sermayeden memnun edici bir gelir sağlamak için bazı ilkelere uyulması gerekmektedir. Beside temel ilkeleri şöyle sıralamak mümkündür. 1. Besi sığırı seçimine dikkat etmek ve uygun özellikteki hayvanları uygun fiyata almak. 2. Besi sığırlarının konfor ve refahının düşünüldüğü barınaklarda besiye almak. 3. Besi sığırlarını bilimsel yani dengeli ve ekonomik rasyonlarla beslemek 4. Besinin başından sonuna kadar hayvanların sağlığına dikkat etmek 5. Besiyi karkas et fiyatlarının en uygun olduğu zamanda bitirmek ve en az fire ile pazara sürmek.

gölgelikli barınaklarda besi performansı daha iyidir. Enerji bakımından yeterli yemlerle beslenen sığırlar sıcaklık -17 °C’ye düşse bile tatminkâr canlı ağırlık artışı sağlamalarına rağmen +38 °C’den fazla sıcaklıkta canlı ağırlık artışının durduğu saptanmıştır. Sıcak, bunaltıcı ve havalandırma problemi olan barınaklarda akciğer hastalıkları daha fazla görülmekte ve besi performansı düşmektedir. Ancak, ahırlar havalandırılırken rüzgarın doğrudan hayvanların üzerine gelmemesine ve hava cereyanının oluşmamasına gayret edilmelidir.

Bakım ve besleme koşulları ne olursa olsun, bir hayvandan elde edilecek canlı ağırlık artışı bu hayvanın kalıtsal yapısı ile sınırlıdır. Bu nedenle, beside, yüksek günlük canlı ağırlık artışı yapmaya uygun ırklar besi materyali olarak seçilmelidir. Besiye alınacak hayvan olarak ilk tavsiye edebileceğimiz ırklar kültür ırklarıdır (SiyahBeyaz Alaca, Simmental, Montafon). Siyah Alaca (Holstein) diğerleri ile karşılaştırıldığında, Simmental, Montafon ve bunların Siyah Alacalarla melezleri daha hızlı canlı ağırlık kazanırlar, her kg canlı ağırlık kazancı için daha az yem tüketirler ve daha yağsız karkas verirler.

Sığır besisini, ele alınan kriterlere göre çok farklı sınıflandırmalara tabi tutmak mümkündür. Genç, büyüme çağında bulunan hayvanlarla, yaşlı hayvanlarda yürütülen besi, hayvanın yaşına, besi süresine, besleme düzeyine, besinin yapıldığı yere ve yemleme şekline göre değişik biçimlerde uygulanmakta ve buna göre tanımlanmaktadır. Bu açıklamadan sonra besi şekillerini aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz;

Yaşa göre besi: - Yağ besisi (semirtme, yaşlı hayvan besisi) - Buzağı besisi, genç sığır besisi, yaşlı sığır besisi - Kısa süreli besi (120 gün ve daha az) Besi süresine göre: - Orta süreli besi (120-240 gün) - Uzun süreli besi (240 günden fazla) - Yoğun besi (entansif besi, tam besi) Besleme düzeyine göre: - Sınırlı besi (yarı entansif besi) - Yaygın besi (ekstansif besi) - Mer’a besisi Yemleme yerine göre: - Ahır besisi - Mer’a + ahır besisi

Sığır besisinde makro elementlerden Ca, P, Mg, Na, K, Cl ve S iz elementlerden (mikro) Zn, Cu, Mn, Fe, Co, I esansiyel elementler olarak kabul edilmektedir. Besi hayvanlarının makro ve mikro element gereksinimleri, ırk, yaş, canlı ağırlık artışı ve uygulanan besi yöntemlerine göre değişim göstermektedir.

Sığır besisinde makro elementlerden Ca, P, Mg, Na, K, Cl ve S iz elementlerden (mikro) Zn, Cu, Mn, Fe, Co, I esansiyel elementler olarak kabul edilmektedir. Besi hayvanlarının makro ve mikro element gereksinimleri, ırk, yaş, canlı ağırlık artışı ve uygulanan besi yöntemlerine göre değişim göstermektedir.

Ülkemizde sığır besiciliğinde yaygın olarak kullanılan kaba yemlerin başında saman, kuru ot, mısır silajı, şeker pancarı posası ve bira posası gelmektedir. Kaba yemler içerisinde samanlar yem değeri en düşük hammadde olup sindirim derecesi çok düşük olduğu için besi hayvanlarına tokluk hissi vermek ve sellüloz dengesini sağlamak için az miktarda verilmelidir. Saman gibi yem değeri çok düşük kaba yemler fazla verildiğinde diğer değerli yem hammaddelerinin sindirim derecelerini de düşürdüğü bilinmelidir.

Açık sistem besi barınaklarında güneşlenebilen ve havada kurutulmuş kuru ot ile beslenen hayvanlar Vitamin D’ye ihtiyaç duymazlar.