HAYAT SİGORTALARI VE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ

Özel emeklilik sistemi gibi fonlama modeline dayanan bir sistemdir. Bu sistemi dağıtım modelinden ayıran en önemli özellik çalışanların aylıklarından yapılan kesintilerin bir fon havuzunda toplanarak yine kendisine ödenmesidir. Diğer bir ifadeyle her çalışan kendi kendinin finansörüdür. Yeni arayışlar sonucunda gündeme gelen özel emeklilik planları, ekonomik açıdan ülke üzerindeki sosyal güvenlik yükünü azaltırken, fon arayışına giren büyük şirketler içinde önemli bir kaynak görevini üstlenmektedir.

3. Basamak: Katılımın gönüllü olduğu ve kişilerin emeklilik döneminde yaşam standartlarının aktif çalışma hayatındaki seviyesinde devam etmesini güvence altına almayı hedefleyen ek emeklilik geliri sağlayan son basamaktır. Gönüllü katılım esasına dayanan bu basamak özel
emeklilik kurumlarından oluşmaktadır. Tasarruf ve sigortacılık fonksiyonunun birlikte gerçekleştiği bu basamak tamamen fon esasına göre işlemektedir. Kamu, bu basamaktaki özel emeklilik sistemine katılımı teşvik etmek için vergi muafiyeti gibi özendirici tedbirler uygulamaktadır.

Özel emeklilik fonlarının geçmişi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. Bu kuruluşu, 1872’de Siemens ve 1879’da BASF takip etmiştir. Genelde özel emeklilik fonlarının ilk uygulandığı ülke olarak atıfta bulunulan ABD’de ise ilk özel emeklilik fonu, 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi (The Amrican Expres Company) tarafından kurulmuş, sonraki dönemlerde özellikle demiryolu şirketleri ve banka çalışanlarına yönelik olarak bu uygulama genişletilmiştir.

Özel emeklilik fonlarının geçmişi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. Bu kuruluşu, 1872’de Siemens ve 1879’da BASF takip etmiştir. Genelde özel emeklilik fonlarının ilk uygulandığı ülke olarak atıfta bulunulan ABD’de ise ilk özel emeklilik fonu, 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi (The Amrican Expres Company) tarafından kurulmuş, sonraki dönemlerde özellikle demiryolu şirketleri ve banka çalışanlarına yönelik olarak bu uygulama genişletilmiştir.

İngiltere' de ilk özel emeklilik fonu, esnaf ve zanaatkârlar için 1375 yılında Londra' da oluşturulan "Guild of St. James at Garlekhithe of London" olarak bilinmektedir. Bu uygulama, esnaf ve zanaatkârların bizzat kendileri tarafından organize edilmiştir. 1902 yılında ise İngiltere’de Equitable Life Assurance Society tarafından sunulan emeklilik aylığı planı, hayat sigortası poliçesiyle sunulan ilk ürün olmuştur.

Ülkemizde de sosyal güvenlik reformunun bir parçası olarak hazırlanan Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Kanun, yayımı tarihinden itibaren 6 ay sonra, 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bireysel emeklilik sistemi, ilk emeklilik plânlarının tasdiklenmesiyle, 27 Ekim 2003 tarihinde fiilen başlamıştır. Bireysel emeklilik sistemi, emekliliğe yönelik tasarruf ve yatırım sistemi olup, kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı bir özellik arz etmektedir.

Özel emeklilik fonlarının işleyişinde; emeklilik şirketi, sisteme girmek isteyen katılımcının, ortalama gelir düzeyini, risk profilini, önceliklerini, ihtiyaçlarını ve emeklilik dönemindeki beklentilerini göz önüne alarak, katılımcıya en uygun planı hazırlar. Katılımcı, özel emeklilik planını kabul etmesi ile birlikte emeklilik sözleşmesi başvuru formunu doldurarak, ilgili yerleri imzalar ve ilk katkı payını vadesinde öder. Böylece emeklilik şirketi ile katılımcı arasında emeklilik sözleşmesi yürürlüğe girmiş olur. Sözleşmenin yürürlük kazanmasından sonra, katılımcı adına özel emeklilik hesabı açılır. Katılımcının özel emeklilik sisteminde bulunduğu süre boyunca, ödediği katkı payları ve getirileri, emeklilik şirketini değiştirse bile, aynı hesapta takip edilir. Katkı payları, portföy yöneticisi tarafından seçilen emeklilik planında belirlenmiş emeklilik yatırım fonlarında, değerlendirilir.

Maaş esaslı özel emeklilik programlarında, emeklilik döneminde katılımcılara sağlanacak aylık gelirin düzeyi başlangıçta tespit edilmektedir. Bu tespit, her çalışma yılına karşılık belirli bir miktar gelire hak kazanma, çalışma döneminin sonundaki aylık gelirin belirli bir yüzdesine hak kazanma ya da bu iki yöntemin birleşiminden oluşan bir metoda dayanabilmektedir. Programın yükümlülüklerinin, emeklilik ana sözleşmesinde yer alan emeklilik maaşı hesaplama metoduna uygun şekilde belirlenmesinden sonra, yükümlülüğün karşılanmasına imkan verecek prim düzeyi program sponsoru tarafından düzenli olarak çalışanlar adına programa yatırılmaktadır. Program yükümlülüklerinin yerine getirilmesinden sponsorun sorumlu olmasından dolayı, fonlamanın tüm yatırım riski, sponsor konumundaki işveren üzerinde
kalmaktadır.
Programdan elde edilecek gelirin ücret düzeyleri ile yakın ilişki içinde olması sebebiyle, program yöneticileri, iş gücü piyasasındaki değişiklikleri yakından takip etmekte ve ücret değişikliklerini programa yansıtmaktadır.
Fonlama modeli kapsamındaki maaş esaslı emeklilik programlarını dağıtım modelindekilerinden ayıran özellik, ödenen katkı paylarının mevcut emeklilerin aylıklarının ödenmesinde kullanılmayıp, bir fon havuzunda biriktirilerek yatırımlara sevk edilmesidir. Maaş esaslı emeklilik programlarında fona yapılan katkıların tutarı ile sağlanan emeklilik gelirleri arasındaki bağlantı, aktüeryal hesaplamalar aracılığıyla izlenmektedir. Gerekli görüldüğü durumlarda katkı paylarında veya maaşlarda değişiklik yapılarak emeklilik sistemi revize edilebilmektedir.

Prim esaslı emeklilik programı türünde, emeklilikte yapılacak ödemelere ilişkin taahhütler verilmeden, emeklilik fonuna yapılacak katkıların oranı veya tutarı belirlenmektedir. Bu plan türünde, katılımcının düzenli olarak katkı yaptığı bireysel hesabı bulunmaktadır. Ancak bu planlarda yatırım riski, çalışanların üzerindedir. Çünkü emeklilikte elde edilecek gelir düzeyi bilinmemekte, emeklilik ödemeleri, katkıların ne kadar başarılı bir şekilde yatırıma yöneltildiğine bağlı olarak şekillenmektedir. Bu planlar belirli fayda planlarına göre daha esnektir. Belirli katkı planları esas olarak bireysel katkılara dayanmakla beraber,işverenin de katkıda bulunması mümkündür. Prim esaslı emeklilik programlarında, katkıların miktarı açıkça belirtilmekte ve her iştirakçiye bir hesap açılmaktadır. Çalışan ve işveren katkılarıyla oluşan
birikimlerin sonucuna göre fayda miktarı belirlenmektedir.

Prim esaslı emeklilik programlarının sağladığı emeklilik maaşının fon varlıklarının düzeyine bağlı olması, yatırımlardan elde edilen getiri düzeyinin çalışanlar açısından taşıdığı önemi arttırmaktadır. Getiri düzeyinin öneminden dolayı, çalışanların emeklilik tasarruflarının menkul kıymet piyasalarının değişkenliğine olan hassasiyetini de arttırmıştır. Fon yatırımlarının yüksek getiri sağlaması durumunda emeklilik geliri yüksek, aksi durumda ise düşük olmaktadır. Bu programların yapısı nedeniyle emeklilik dönemlerinde katılımcıların geliri, yatırılan katkılara ve bunların zaman içinde ulaştığı değere bağlı olmaktadır. Bu nedenle emeklilik programı yöneticileri farklı risk yapılarına yönelik farklı portföy alternatifleri oluşturmuşlar ve bunları katılımcıların tercihlerine sunmuşlardır.

Maaş esaslı özel emeklilik programlarının aksine, prim esaslı özel emeklilik programları çerçevesinde biriken emeklilik fonları, iş değiştirme ya da emeklilik durumunda çalışana toplu olarak nakden ödenebilmektedir. Prim esaslı emeklilik programlarında, emeklilik yaşının sistemin mali dengesi üzerinde bir etkisi bulunmamaktadır. Çünkü emeklilere yapılacak ödemeler, çalışanların bireysel hesaplarındaki paranın miktarıyla sınırlıdır.

Özel emeklilik şirketi tarafından emeklilik sözleşmesi çerçevesinde alınan ve katılımcılar adına özel emeklilik hesaplarında izlenen katkıların, riskin dağıtılması ve inançlı mülkiyet esaslarına göre işletilmesi amacıyla oluşturulan malvarlığıne emeklilik yatırım fonu adı verilmektedir. Süresiz olarak kurulan bu fonun tüzel kişiliği yoktur.