HAYAT SİGORTALARI VE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ

Günümüzde artan yaşam süreleri ve sağlık alanındaki ilerlemeler ile doğum oranlarındaki düşüş, dünya nüfusunun hızlı bir şekilde yaşlanmasına sebep olmakta, nüfustaki yaşlanma ise; ülkelerin mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin finansmanında ciddi sorunlara sebep olabilmektedir.

Özel emeklilik fonlarının geçmişi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. Bu kuruluşu, 1872’de Siemens ve 1879’da BASF takip etmiştir.

Ülkemizde sosyal güvenlik reformunun bir parçası olarak hazırlanan Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayılı Resmî Gazete’ de yayımlanmıştır. Kanun, yayımı tarihinden itibaren 6 ay sonra, 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Özel emeklilik fonlarının işleyişinde; emeklilik şirketi, sisteme girmek isteyen katılımcının, ortalama gelir düzeyini, risk profilini, önceliklerini, ihtiyaçlarını ve emeklilik dönemindeki beklentilerini göz önüne alarak, katılımcıya en uygun planı hazırlar.

Fonlama modeli kapsamındaki maaş esaslı emeklilik programlarını dağıtım modelindekilerinden ayıran özellik, ödenen katkı paylarının mevcut emeklilerin aylıklarının ödenmesinde kullanılmayıp, bir fon havuzunda biriktirilerek yatırımlara sevk edilmesidir. Maaş esaslı emeklilik programlarında fona yapılan katkıların tutarı ile sağlanan emeklilik gelirleri arasındaki bağlantı, aktüeryal hesaplamalar aracılığıyla izlenmektedir. Gerekli görüldüğü durumlarda katkı paylarında veya maaşlarda değişiklik yapılarak emeklilik sistemi revize edilebilmektedir.

Prim esaslı emeklilik programlarının yapısı nedeniyle emeklilik dönemlerinde katılımcıların geliri, yatırılan katkılara ve bunların zaman içinde ulaştığı değere bağlı olmaktadır. Bu nedenle emeklilik programı yöneticileri farklı risk yapılarına yönelik farklı portföy alternatifleri oluşturmuşlar ve bunları katılımcıların tercihlerine sunmuşlardır.Bu planlar belirli fayda planlarına göre daha esnektir. Belirli katkı planları esas olarak bireysel katkılara dayanmakla beraber, işverenin de katkıda bulunması mümkündür. Prim esaslı emeklilik programlarında, katkıların miktarı açıkça belirtilmekte ve her iştirakçiye bir hesap açılmaktadır. Çalışan ve işveren katkılarıyla oluşan birikimlerin sonucuna göre fayda miktarı belirlenmektedir.

Türkiye’deki özel emeklilik sistemi dünyada uygulanan sistemler ile benzer özelliklere sahip bulunmaktadır. Ülkemizdeki özel emeklilik sisteminin temel özellikleri şunlardır:
• Kamu sosyal güvenlik sistemine alternatif değil, tamamlayıcı niteliktedir.
• Belirlenmiş katkı esasına dayanmaktadır.

• Katılımcıların birimkimlerini tercihlerine göre yönlendirme hakkı bulunmaktadır.

• Kamu otoritesi denetim ve gözetimden sorumludur.

• Katılımcıların birikimleri, bireysel hesaplarda ayrı ayrı izlenmektedir.

Katılımcı: Emeklilik sözleşmesine kendi ad ve hesabına taraf olan gerçek kişidir.

Katılımcı emekliliğe hak kazanmadan önce vefat ederse, birikimleri sözleşmede belirtilen lehdar/lehdarlara ödenmektedir. Lehdar tayin edilmemiş ise kanuni mirasçılara ödenmektedir.

Özel emeklilik fonlarının, katılımcılar açısından faydaları şöyle özetlenebilir:
• Bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasını sağlamak,
• Bireylerin yaşlılıklarında kullanmaları amacıyla, güvenli tasarruf yapmalarını sağlamak
• Tasarrufu teşvik etmek, yatırıma yönlendirmek ve düzenlemek
• Uzun vadede emeklilerin yaşam koşullarının iyileştirilmesine olanak vermek
• Emekli aylığı veya toptan geri ödeme yoluyla katılımcılara emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlanarak, refah düzeylerini artırmak
• Ödenen katkılardan katılıcımlara vergi avantajı sağlamak
• Katılcımların bireysel risk ve getiri tercihi yapmasını sağlamak

Özel emeklilik fonlarının yönetimi açısından dünya uygulamalarında iki sistem öne çıkmaktadır. Bunlar basiretli sistem ve sınırlamalı sistemdir. Basiretli sistem, fon yönetiminde sınırlamaların en az düzeyde olduğu sistemdir. Özellikle Amerika ve İngiltere başta olmak üzere birçok ülkede uygulanan sistem basiretli sistemdir. Özel emeklilik fonlarının geçmiş verilerine bakıldığında basiretli sistem
uygulanan ülkelerde getiriler, uzun vadede sınırlamalı sisteme göre çok daha yüksektir. Bunun sebebi fon yöneticilerinin piyasanın durumuna göre en iyi getiriyi en düşük riskle elde etmek için basiretli davranmak zorunda olmalarıdır. Sınırlamalı sistem ise emeklilik fonlarının değerlendirilebileceği alanlara yönelik sınırlamaların olduğu sistemdir. Sınırlamalı sistem, spekülatif varlıklara yüksek düzeyde yatırım yapılarak, emekliliğe yönelik tasarrufların riski yüksek alanlarda değerlendirilmesini engellemeyi amaçlamaktadır. Bu sebeple, sınırlamalı sistemin kullanıldığı ülkelerde, ülke ekonomisinin özellikleri ve politik tercihlere göre değişen sınırlamalar getirilmiştir.

Kamu tarafından yönetilen, belirli bir emeklilik geliri sağlayan, katılımın mecburi
olduğu ilk basamaktır. Bu basamakta tüm çalışanlar devletin sosyal güvenlik sisteminde yer almak zorundadır. Ayrıca gelir dağılımı ve sigortacılık fonksiyonları birlikte gerçekleştirilmekte ve zorunlu sigortacılık tekniğine dayanmaktadır. Emeklilik planları dağıtım esaslı sisteme göre finanse edilmektedir.

Katılımın gönüllü olduğu ve kişilerin emeklilik döneminde yaşam standartlarının
aktif çalışma hayatındaki seviyesinde devam etmesini güvence altına almayı hedefleyen ek emeklilik geliri sağlayan son basamaktır. Gönüllü katılım esasına dayanan bu basamak özel emeklilik kurumlarından oluşmaktadır. Tasarruf ve sigortacılık fonksiyonunun birlikte gerçekleştiği bu basamak tamamen fon esasına göre işlemektedir. Kamu, bu basamaktaki özel emeklilik sistemine katılımı teşvik etmek için vergi muafiyeti gibi özendirici tedbirler uygulamaktadır.

Özel emeklilik fonlarının geçmişi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bilinen ilk özel emeklilik fonu, 1862 yılında Avustralya’da Bank of New South Wales tarafından kurulmuştur. Bu kuruluşu, 1872’de Siemens ve 1879’da BASF takip etmiştir. Genelde özel emeklilik fonlarının ilk uygulandığı ülke olarak atıfta bulunulan ABD’de ise ilk özel emeklilik fonu, 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi (The Amrican Expres Company) tarafından kurulmuş, sonraki dönemlerde özellikle demiryolu şirketleri ve banka çalışanlarına yönelik olarak bu uygulama genişletilmiştir.

İngiltere' de ilk özel emeklilik fonu, esnaf ve zanaatkârlar için 1375 yılında Londra' da oluşturulan "Guild of St. James at Garlekhithe of London" olarak bilinmektedir. Bu uygulama, esnaf ve zanaatkârların bizzat kendileri tarafından organize edilmiştir. 1902 yılında ise İngiltere’de Equitable Life Assurance Society tarafından sunulan emeklilik aylığı planı, hayat sigortası poliçesiyle sunulan ilk ürün olmuştur.

Ülkemizde de sosyal güvenlik reformunun bir parçası olarak hazırlanan Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Kanun, yayımı tarihinden itibaren 6 ay sonra, 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bireysel emeklilik sistemi, ilk emeklilik plânlarının tasdiklenmesiyle, 27 Ekim 2003 tarihinde fiilen başlamıştır. Bireysel
emeklilik sistemi, emekliliğe yönelik tasarruf ve yatırım sistemi olup, kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı bir özellik arz etmektedir.

Prim Esaslı Emeklilik Programları (Belirli Fayda Esaslı):

Ödenecek faydaya ilişkin bir taahhütte bulunmamaktadır.

Fayda miktarı ile katkı miktarı arasında doğru orantı vardır.

Fonlama riski çalışan üzerindedir.

Çalışan ödediği katkı payları sonucunda oluşan fonun miktarından bireysel olarak
sorumludur.

Enflasyonun olmadığı ve istikrarın hakim olduğu koşullara daha uygundur.

Fonlama yönteminde kolaylıkla uygulanabilmektedir.

Özel sigortalarda daha yaygın olarak kullanılmaktadır.

Maaş Esaslı Emeklilik Programları (Belirli Katkı Esaslı):

Önceden belirlenmiş bir fayda sunmaktadır.

Fayda miktarı ile katkı miktarı arasında doğru orantı yoktur.

Fonlama riski işveren üzerindedir.

Aktüeryal fazla verildiğinde işveren katkısı azaltılır, aktüeryal açık oluştuğunda işveren katkısı artırılır.

Yüksek enflasyon ve belirsizliğin hakim olduğu koşullara daha uygundur.

Dağıtım yönteminde kolaylıkla uygulanabilmektedir.

Sosyal sigortalarda daha yaygın olarak kullanılmaktadır.

Özel emeklilik fonlarının, katılımcılar açısından faydaları şöyle özetlenebilir:
• Bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasını sağlamak,
• Bireylerin yaşlılıklarında kullanmaları amacıyla, güvenli bir şekilde tasarruf yapmalarını sağlamak,
• Tasarrufu teşvik etmek, yatırıma yönlendirmek ve düzenlemek,
• Uzun vadede emeklilerin yaşam koşullarının iyileştirilmesine olanak vermek,
• Emekli aylığı veya toptan geri ödeme yoluyla katılımcılara emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlanarak, refah düzeylerini artırmak,
• Ödenen katkılardan katılımcılara vergi avantajı sağlamak,
• Katılımcıların bireysel risk ve getiri tercihi yapmasını sağlamak.

Özel emeklilik sisteminin ekonomi üzerindeki faydaları da şöyle özetlenebilir:
• Sosyal güvenliğin kapsamının artmasını ve kamunun sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükünün azaltılmasını sağlamak,
• Finansal sisteme uzun vadeli fon girişinin artmasıyla faiz oranlarının düşmesine, bunun sonucunda kamu kesiminin daha uzun vadeli ve düşük faiz oranından borçlanmasına olanak tanımak,
• Enflasyonla mücadeleye ve istikrarlı büyümeye olumlu katkı sağlamak,

• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaları azaltmak,
• Ekonomiye kaynak yaratmak,
• Alt yapı yatırımları ve uzun vadeli yatırımlara kaynak yaratılarak sistemin yeni iş ve istihdam olanakları yaratmasını sağlamak,
• Sosyal güvenlik sisteminin kapsamının artmasını sağlamak,
• Mali sektörde uzun vadeli fonların artmasıyla birlikte, mali sektörün daha sağlıklı işlemesini sağlamak,
• Kurumsal yatırım stratejileri ile piyasalardaki dalgalanmaların ve spekülasyonların azaltılmasını sağlamak,
• Sermaye piyasasının derinleşmesine destek olmak.