HAVAYOLU YÖNETİMİ

Düzenleme; işletmelerin eylemlerini kontrol altına alarak yönlendirmek, sınırlamak, teşvik etmek, eylemlerini yönlendirecek karar seçim ölçütlerini, haklarını, sınırlarını ve yükümlülüklerini belirlemek amacıyla kullanılan, yasal dayanağı olan, devletlerin bu konuda yetkilendirdiği kamu otoritesi tarafından tasarlanan ve uyumu izlenen kurallar bütünüdür. Bu amaçlar kapsamında genellikle işletmelerin kullanacakları girdilerinin ve üretim süreçleri çıktılarının özellikleri de belirlenir. Düzenlemeler yürürlüğe aktarıldıktan sonra işletmelerin bunlara uyum derecesi çeşitli mekanizmalar aracılığıyla izlenir ve izleme sonuçları hukuki yaptırımlara tabi tutulabilir.

1919 yılında imzalanan Paris Konvansiyonu taraf ülkelere kendi kara sınırları üzerindeki hava sahalarında ulusal egemenlik hakkı tanıyarak ülkelerin hava sahalarını doğal kaynak olarak ilan etmiştir. Artık doğal bir kaynak olarak görülen hava sahası, yabancılar tarafından ticari bir amaçla kullanılacaksa, ülkelerin iznini gerektirmektedir. Sonuçta bu gereklilik, uluslararası pazarlarda ticari amaçlı havayolu taşımacılığı gerçekleştirmek isteyen ülkeleri kendi aralarında buna izin veren anlaşmalar yapmaya itmiştir.

Pazara erişim, ülke çiftleri arasında sefer yapılıp yapılamayacağının önünü açan ya da tıkayan bir düzenlemedir. Başka bir deyişle, uluslararası alanda havayolu pazarının oluşabilmesi pazara erişim düzenlemesinin serbest olmasına bağlıdır. Pazara erişim düzenlemesi havayolu taşımacılığı hizmetinin hangi şehir ya da havaalanı çiftlerine erişebileceğini belirler. Dolayısıyla havayolu işletmelerinin pazara girebilmesi için ön koşuldur.

Taşıyıcının kendi ülkesinde başlayan veya biten bir seferle ikinci bir ülkesine yolcu, yük ve posta taşıma hakkı 5. trafik hakkı maddesidir.

Taşıyıcının kendi ülkesi dışında bir ülkenin iç hatlarında yolcu, yük ve posta taşıma hakkı (Kabotaj Hakkı) 8. trafik hakkı maddesidir.

Taraf ülkenin kendisi adına pazara giriş hakkını kullanacak havayolu işletmesini ismen belirlemesi tayin etme işlemi olarak adlandırılır.

Havaalanı slotu, havayolu işletmelerine havaalanının verdiği hizmetleri kullanabilmeleri amacıyla tahsis edilmiş bir zaman dilimi olarak tanımlanabilir. İşletmeler bu zaman dilimi içinde havaalanına iniş kalkış yapma ve bu faaliyetlere ilişkin tüm havaalanı hizmetlerini kullanma hakkını elde ederler. Talebin kapasiteyi aştığı havaalanlarında, slot miktarının nasıl tespit edileceği, slotların nasıl dağıtılacağı, transfer edileceği, alınıp satılacağı, iptal edileceği gibi konulardaki kurallar bütünü de slot düzenlemeleri olarak adlandırılır. Elde edilecek
slotların miktarı ve gün içindeki yeri havayolu işletmeleri açısından rekabetçi üstünlük kazandıracak ya da üstünlüklerini kaybettirecek kadar önemli ve değerli birer kaynak durumuna dönüşebilir. Slot düzenlemeleri, resmi olarak tayin edilmiş bir havayolu işletmesi için kapasite düzenlemeleri açısından bir kısıt olmasa bile, pazara (havaalanına) gerçekten girip giremeyeceğini, arz edebileceği kapasite miktarını ve iniş kalkış saatlerini etkilemektedir.

Kapasite düzenlemeleri, pazara arz edilecek havayolu hizmet sunumunun miktarına ilişkin düzenlemeleri kapsar. Belirli bir zaman diliminde pazara arz edilecek kapasitenin miktarı, uçuş tarifesindeki sıklık ve uçağın koltuk kapasitesi çarpılarak hesaplanmaktadır. Sıklık (frekans), günlük ve haftalık sefer sayısı ile ölçülür.

Ön belirleme yöntemi: Uçuş başlamadan önce kapasitenin açık bir biçimde belirlendiği yöntemdir. Kapasite ve talebi belirleyen genellikle havacılık otoriteleridir fakat bazı durumlarda havayolu işletmeleri de bu sürece katılırlar. Bu yöntemde kapasite, talebi takip eden bir şekilde kolayca ve hızlıca değiştirilemez. Havayolu işletmelerine bu konuda bir esneklik sağlanmaz. Örneğin kapasite artırımı için uzun bir
süre önceden başvuru yapmak gerekir ve başvuruda kapasite ile artacağı öngörülen talebin dengeli olduğu kanıtlanmalıdır. Ayrıca kapasite artışı otorite onaylamadan mümkün olamaz. Ön belirleme yönteminde kapasite, genellikle önceden eşit olarak paylaştırılır ve havayolu işletmelerinin doluluk oranları, paylaşım miktarlarının eşit olduğunu güvence altına alabilmek amacıyla, izlenir. Örneğin bir pazarda haftalık
28 sefer varsa tayin edilmiş iki ülke işletmesi benzer koltuk kapasiteli uçaklarla sıklığı haftalık on dörder uçuş ile eşit olarak paylaşır. Tüm bu özellikler ön belirleme yöntemini en sıkı kapasite düzenleme seçeneği haline getirir.

Ekonomik düzenlemeler kapsamında ele aldığımız temel bileşenlerin kısıtlayıcı özelliklerinin hafifletilmesi ya da tamamen ortadan kaldırılmasına serbestleşme adı verilir. Serbestleşme eylemi iç hatlar pazarını kapsamaktadır. Benzer amaç ve sonuçlara işaret eden “liberalleşme” kavramı ise uluslararası havayolu pazarlarındaki serbestleşme olarak görülebilir. Devletlerin ya da hükümetlerin daha liberal politikaları serbestleşme uygulamalarını, bu uygulamalar ise daha liberal ya da daha serbest pazarları doğurmaktadır.

Varoluş nedenleri teknik düzenlemelerin oluşturulması, düzenlemelere uyumun denetlenmesi ve yaptırım uygulanması olan sivil havacılık otoriteleri aynı zamanda ekonomik düzenlemelerin tasarlanması, politika önerilerinin geliştirilmesi, yönetmelik ve talimat taslaklarının hazırlanması faaliyetlerini de yürütürler. C şıkkı havayolu taşımacılığındaki düzenlemelerin amaçlarından biridir. Doğru cevap C'dir.

Şikago görüşmelerinde yukarıda verilen unsurların nasıl düzenleneceğine ilişkin iki farklı yaklaşım öne çıkmıştır. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) uluslararası havayolu pazarlarında rekabetin oluşturulması ve bu nedenle pazarın serbest bir şekilde düzenlenmesi gerektiğini savunmuştur. Yüzölçümleri küçük, nüfusları az ve bu nedenle iç hat yolcu pazarları küçük olan İsveç ve Hollanda gibi ülkeler bu yaklaşıma destek vermişlerdir. Bu tür ülkeler kendi havayolu pazarları küçük olduğundan diğer pazarlardan pay almak istemektedirler. Kendi ülkelerine ait olmayan pazardan pay kapmak bunların liberal olmasına bağlıdır. Buna karşın liberal pazarın kendi havayolu taşımacılık sistemlerine zarar vereceğini düşünen (başta İngiltere olmak üzere) diğer Avrupa ülkeleri tam tersine uluslararası havayolu pazarlarında sıkı düzenleme talep etmişlerdir (Doganis, 2002, s.30). Doğru cevap E'dir.

ICAO’ya göre, havayolu işletmelerini ilgilendiren ekonomik düzenleme kapsamındaki unsurlar; pazara erişim, pazara giriş, sahiplik ve kontrol, kapasite, fiyat, havayolu işbirlikleri, kod paylaşımı, franchising, yolcu hakları, slot tahsisi, kur dönüşümleri, kazancın transferi, yabancı personel çalıştırma, dağıtım kanalları, e-ticaret uygulamaları ve hava araçlarının (leasing) kiralanmasıdır (ICAO, 2004). Doğru cevap C'dir.

6. trafik hakkını kullanan havayolu işletmesi, diğer iki ülkenin yarattığı talebi kendi ülkesi üzerinden taşıyan bir çeşit köprü rolü oynar. Köprü rolü oynayan havayolu işletmeleri, aslında kendi ülkeleri ile hiçbir ilgisi olmayan talebi karşılamaktadır. Bu nedenle 6. trafik hakkının kullanılması oldukça tartışmalı bir konudur. İHT anlaşmalarının özüne aykırı bulunmakta ve müzakere edilmesi istenmektedir. Doğru cevap D'dir.

Erişim düzenlemesi, pazarı havayolu taşımacılığı hizmeti verilmesine genel olarak açar ya da kapatır. Pazara giriş ise pazara erişim açıldığında erişim hakkını taraf ülkelerden kaç tane havayolu işletmesinin kullanabileceğini ve bunların sahip olması gereken özellikleri düzenler. Başka bir deyişle, erişime açılan pazara havayolu işletmelerinin girişini düzenler. Doğru cevap A'dır.

Onaylama yöntemlerine ilişkin seçenekler aşağıda verilmektedir:

• Çift taraflı onaylama yöntemi

• Başlangıç ülkesi yöntemi

• Esnek fiyatlama aralıkları yöntemi

• Çift taraflı itiraz yöntemi

• Tayin eden ülke itirazı yöntemi

• Serbest fiyatlama yöntemi

Doğru cevap B'dir.

Şikago Konvansiyonu’ndan sonra tarifeli seferler düzenleyen havayolu işletmeleri bir araya gelerek bir üretici birliği olan Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliğini (International Air Transportation Association - IATA) kurmuşlardır. IATA’nın amaçları üyelerinin haklarını korumak, üyeleri arasındaki işbirliği ve eşgüdümü sağlamak, tarifeleri belirlemek, bilet satış ve kargo acenteleriyle havayolu işletmeleri arasındaki gelirlerin aktarımını sağlamak, komisyonların dağıtımını gerçekleştirmek ve her yıl düzenli istatistikler yayımlayarak sistemin tüm kullanıcılarını havayolu taşımacılığı sektöründen haberdar etmektir. IATA bazen düzenleyici bir otorite gibi algılanmaktadır. Oysa ekonomik düzenleme yapma yetkisi ve bunu dayatacak yasal yaptırım gücü olmayan IATA, ticari havayolu işletmelerinin kendi haklarını korumak için kurdukları bir birliktir. Fakat IATA’nın, dolaylı da olsa özellikle 1980’li yıllara kadar, fiyat tarifelerinin belirlenmesi konusunda önemli bir rolü olmuştur. Doğru cevap D'dir.

Pazara erişim, havayolu işletmesi açısından bakıldığında, pazara girişin ön koşuludur. Dolayısıyla havayolu işletmeleri üzerinde ikisinin etkileri de benzer olacaktır. Bunlar; hangi havayolu ürününün üretileceği, uçuş ağ yapılarının büyüklüğü ve genişliği, uçuş ağının tipi, tüm bunların SUYP’lara etkisi, pazardaki rekabetçi davranışlar, rekabet dinamikleri ve rekabet koşulları şeklinde özetlenebilir. Doğru cevap C'dir.

Ekonomik düzenlemeler kapsamında ele aldığımız temel bileşenlerin kısıtlayıcı özelliklerinin hafifletilmesi ya da tamamen ortadan kaldırılmasına serbestleşme adı verilir. Serbestleşme eylemi iç hatlar pazarını kapsamaktadır. Benzer amaç ve sonuçlara işaret eden “liberalleşme” kavramı ise uluslararası havayolu pazarlarındaki serbestleşme olarak görülebilir. Devletlerin ya da hükümetlerin daha liberal politikaları serbestleşme uygulamalarını, bu uygulamalar ise daha liberal ya da daha serbest pazarları doğurmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Liberalleşmenin olumlu olarak görülen etkileri aşağıda verilmektedir:

• Rekabet artmaktadır,

• Havayolu işletmelerinin verimliliği artmaktadır,

• Bilet fiyatları düşmektedir,

• Uçuş ağı küreselleşmektedir,

• Uçuş sıklığı artmaktadır,

• Havayolu trafiği artmaktadır.

Doğru cevap C'dir.