Havayolu İşletmeciliğine İlişkin Temel Kavramlar

Taşımacılık, insanın, canlı ve cansız diğer varlıkların bir noktadan başka bir noktaya yer değiştirmesini sağlayan, belirli ihtiyaçlar karşısında fayda sağlamak üzere, kişilerin ve eşyanın yer değiştirmesini mümkün kılan bir hizmettir.

Hava taşımacılığı, insanların, yükün (kargonun) ve postanın yer ve zaman faydası sağlayacak şekilde, bir hava aracı ile havadan
yer değiştirmesi olarak tanımlanır.

• Havayolu taşımacılığında verilen temel hizmet yer değiştirmedir. Genel havacılıkta ise hava taksi, sıcak hava balonu vb. ticari alanlar dışında zevk, hobi amaçlı uçuşlar da gerçekleştirilebilmektedir.
• Havayolu taşımacılığında kullanılan araçların büyüklükleri, uçuş mesafeleri ve fiyatları genel havacılıkta kullanılanlara göre çok daha fazladır.
• Havayolu taşımacılığında birincil amaç kâr elde etmektir (desteklenen, sübvanse edilen hatlar hariç). Genel havacılıkta kâr elde etme amacıyla faaliyette bulunan hava taksi, sıcak hava balonu, uçuş eğitim merkezleri vb. işletmeler olduğu gibi kâr amacı gütmeyen paraşüt ve planör eğitimi veren kurumlar da vardır.
• Havayolu taşımacılığına yatırımcılar tarafından yatırım yapılırken (kârlı olması dolayısıyla) genel havacılık düşük kârlılık oranı veya kâr elde etmesindeki potansiyel problemler dolayısıyla yatırımcıların ilgisini çekememektedir.
• Havayolu taşımacılığı büyük havalimanları arasında dünya çapında bir ağda hizmet verirken genel havacılık ticari taşımacılığın kapsamı dışındaki alanlarda, az yoğunluklu bir hizmet vermektedir. Dünyada yaklaşık 1.400 havayolu işletmesi
yaklaşık 25.000 uçakla, 4.000 civarında havaalanına hizmet vermektedir.
• Havayolu taşımacılığında ücretini ödediğiniz takdirde ilgili hizmeti alabiliyorken genel havacılıkta ücreti ödenip alınabilen hava taksi, sıcak hava balonu vb. alanlardan başka, eğitim, paraşütçülük gibi alanlarda sağlıkla ilgili belgeler zorunludur

Genel havacılık taşımacılığı, ticari hava taşımacılığı kapsamında olmayan yolcu ve yük taşımacılığı ile ücret karşılığı olup olmadığına bakılmaksızın yapılacak hava işi ve eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır.

Havayolu işletmelerinin hizmet kapsamında sundukları ve tüketicilerin yararlı bulduğu havayolu ürünü fiziksel bir madde değildir. Havayolu ürünü; emniyet, dakiklik (zamanında varış), uygunluk (havaalanı yakınlık veya koltuk rahatlığı açısından), süreklilik ve frekans sıklığı, kabin hizmetleri, bilet-bagaj ve yer hizmetleri, uçak tipi ve işletmenin imajı da dâhil müşterinin ihtiyaçları doğrultusunda sunulan hizmetlerin tümüne denir.

Havayolu taşımacılığında uçuş öncesi hizmetler;

• Uçuş ve tarife bilgisi talep edilir
• Rezervasyon yaptırılır veya doğrudan bilet satın alınır
• Havalimanına gelinir (varsa güvenlik kontrolü)
• Uçuş için biniş kartı ve (varsa) bagaj işlemleri yapılır
• Kimlik kontrolü yapılır (dış hatlarsa pasaport)

Havayolu taşımacılığında uçuş sırasında ve sonrasında sunulan hizmetler;

• Kimlik kontrol işlemleri yapılır
• Uçağa alım işlemleri yapılır
• Kabin içi hizmetleri (varsa) alınır
• Uçaktan ayrılma işlemi tamamlanır
• Dış hat ise pasaport kontrolünden geçer
• Yolcu (varsa) bagajları teslim alır
• Havalimanından ayrılma işlemi gerçekleşir

Havayolu ürününün bileşenleri;

• Fiyat ile İlgili Bileşenler
• Tarife ile İlgili Bileşenler
• Konfor ile İlgili Bileşenler
• Hizmet Sunumunun Uygunluğu
• Havayolu İşletmesinin İmajı ile İlgili Bileşenler

Tarife ile İlgili Bileşenler, Bu bileşen grubunun en önemli ve en temel bileşeni kuşkusuz toplam seyahat süresidir. Bunun yanı sıra uçuşun mevsimi, ayı, günü, sıklığı, kalkış ve varış saatleri, uçuş ağının büyüklüğü ve genişliği (sunulan şehir-çiftlerinin sayısı), bağlantılı uçuşların uygunluğu, kalkış ve varış havaalanları, uçuşun doğrudan olup olmaması, tercih edilen uçuş yolu, zamanında kalkış performansı gibi uçuşun tarife temelli parçalarından oluşmaktadır.

Konfor ile İlgili Bileşenler, Bunlardan ilki; koltukların tipi, koltuklar arası mesafe, tuvaletlerin sayısı, kabin içinde yer alacak sınıfların sayısı, kabinin ferahlığı ve görüntüsü gibi kabin içi tasarımına ilişkin bileşenlerdir. İkinci bileşen grubu, uçuş sırasında gerçekleşen kabin içi hizmetleri kapsar. Bunlar; yiyecek-içecek servisi, bunların miktarı ve çeşitliliği, ikramın lezzeti, kabin görevlilerinin sayısı, bunların tutum ve davranışları, uçuş esnasında film gösterileri gibi unsurlardır. Diğer bir bileşen grubu, havaalanlarındaki özel bekleme salonları, bilet kontrol işlemlerinin kalitesi gibi yolculara yerde verilen hizmetlerden oluşur.

• Havayolu taşımacılığı ürünü, talepte meydana gelen dalgalanmalar karşısında sonradan sunulmak üzere depolanamaz. Diğer bir ifade ile uçakta boş koltuk varsa ve uçağın kalkış zamanı gelmişse bu durum uçağın boş koltuklardan dolayı gelirlerinin azalmasına neden olur ve bu durum söz konusu uçuş için telafi edilemez.
• Havayolu taşımacılığında hizmet kişiseldir. Yani sunulan hizmet her yolcu tarafından farklı algılanabilir. Örneğin, aynı uçuş için bilet almış iki kişinin uçuşla ilgili görüşleri birbirinden çok farklı olabilir. Bu durum kişilerin havayolu taşımacılığı hizmetini nasıl algıladıklarına ve daha önceki tecrübelerine bağlı olarak değişebilir.
• Diğer ürünlerden farklı olarak sunulan kötü hizmetin telafisi söz konusu değildir. Diğer bir ifade ile havayolu işletmesi herhangi bir uçuşta kötü hizmet sunmuşsa aynı uçuş için bunun telafisi yapılamaz.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde kalitenin hizmet sunumundan önce sınanması çok zordur. Bunun yanı sıra satışı yapılmadan önce satılan ürünün test edilme olanağı da yoktur.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünün sunumu kesin değildir. Teknik aksaklıklar ya da meteorolojik şartlarda yaşanan olumsuzluklar nedeniyle hizmet sunumu yapılmayabilir. Yani uçuş gerçekleşmeyebilir.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünler büyük miktarda üretilmektedir. Dolayısıyla tek tek ürün sunumu söz konusu değildir.

Havayolu pazarında seyahat edilen yerlerle ilgili konumsal tanımlamalar söz konusudur. Yaygın olarak kullanılan gösterim “şehir çifti pazarı” ya da “havaalanı çifti pazarı” şeklindedir. Daha basit bir ifade ile iki şehir arasında havayoluyla yapılan yolculuk, şehir çifti pazarında gerçekleştirilmiş bir yolculuktur. Ancak bazı şehirlerde birden fazla havaalanı olduğundan şehir-çifti yerine havaalanı çifti tanımlaması da kullanılmaktadır.

• Küçük tüketici gruplarının birbiri ile alakalı ortak özellikleri bulunur ve pazar buna göre bölümlendirilir. Örneğin havayolu pazarı; seyahat amacına göre (iş, tatil, kişisel), seyahat edenlerin bir takım özelliklerine göre (yaş, cinsiyet, meslek, gelir, uçuş deneyimi) bölümlendirilir. Seyahatin taşıdığı özelliklere göre (seyahat süresi, uçuşun gerçekleştiği saat dilimi, haftanın hangi günü yapıldığı, hangi mevsim yapıldığı) ve kalma süresine göre (aynı gün, bir gecelik kalma süresi ya da tatil amaçlı) bölümlendirilir.
• Bir önceki maddede geçen özelliklere göre pazar bölümlendirilir ve her kesim taşıdığı özellikler göz önünde bulundurularak ilgili bölümle ilişkilendirilir.
• Hedef pazarın seçimi, pazar bölümlendirmeleri arasında havayolu işletmesinin hedefleri ve yetenekleriyle en tutarlı olan bölümlendirmenin seçilme işlemi yapılır.

Havayolu pazar bölümlendirmede kullanılan ölçütler; seyahatin yapılış amacı, seyahatin uzunluğu ve seyahati yapan kişilerin kültürel özellikleri şeklinde sıralanabilir.

Havayolu pazar bölümlendirmesinde yolcuların gereksinimleri;

• Uçuş sıklığı ve zamanlama
• Havaalanının konumu ve havaalanına ulaşım
• Esnek uçuş olanakları
• Sık uçan yolcu programları
• Havaalanında sunulan hizmet
• Uçuş esnasında verilen hizmetler

Havayolu taşımacılığında arz ve talep ölçüm göstergeleri;

• Arz edilen koltuk kilometre – AKK (Available seat kilometers - ASK)
• Arz edilen ton kilometre – ATK (Available ton kilometers - ATK)
• Ücretli yolcu kilometre –ÜYK (Revenue passenger kilometers-RPK)
• Ücretli ton kilometre – ÜTK (Revenue ton kilometers - RTK)

AKK, havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ölçülmesi için kullanılır. Satışa sunulan bir koltuğun muhtemel yolcusunu kaç km öteye taşıyacağı anlamına gelir. Günlük AKK miktarı gün içindeki uçuş sayısının koltuk kapasitesi ve uçuş uzunluğu ile çarpılması ile hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen kilometre yerine mil de kullanılır.

Ücretli yolcu kilometre –ÜYK (Revenue passenger kilometers-RPK): Ücret karşılığı taşınan tüm yolcuların kilometre cinsinden kat ettikleri mesafeyi vermektedir. Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısının uçuş mesafesi ile çarpımıyla hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen km yerine mil de kullanılır. Pazara arz edilmiş olan üretim miktarının satılan bölümünü başka bir deyişle talep edilmiş kısmını ifade etmektedir.

Doluluk oranı, pazara arz edilen kapasitenin ne kadarının satıldığını gösteren ve % oranı ile ifade edilen bir verimlilik ölçüm göstergesidir.

Havayolu işletmelerinin sundukları hizmete duyulan talep, fiyat ve fiyat dışı bir takım
belirleyiciler tarafından etkilenir. Havayolu taşımacılığı sektöründe talebin temel belirleyicileri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
• Bilet fiyatları,
• Yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri,
• Rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının fiyatları,
• Belirli bir pazardaki yolcu sayısı,
• Gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri,
• Ekonomik koşulların durumu,
• Yolcu tercihleri,
• Müşteri bağlılığı,
• Uçuşta sağlanan kolaylıklar,
• Uçuş sıklığı,
• Havacılık emniyet düzeyi,
• Sıra dışı gelişen salgın hastalıklar (örneğin SARS salgını) veya terör saldırıları
(örneğin 11 Eylül saldırıları) gibi durumlar.

Havayolu talebini etkileyen faktörler şu şekilde sınıflandırılabilir: Demografik, coğrafi, ekonomik, sosyokültürel, havayolu ürünü bileşeni özellikleri ve havayolu ürününün ikame ürünlere göre durumudur.

Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomilerinden yararlanılması aşamasında temel prensip olarak üretim miktarında meydana gelen artışa bağlı olarak uzun dönemde ortalama maliyetlerin düşüş eğilimine girmesidir. Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomisinden yararlanan işletmeler daha fazla üretim gerçekleştirerek yani yaptıkları sefer sayılarını ve ÜYK değerini artırarak maliyetlerini düşürme olanağı elde edebilirler. Havayolu işletmeleri, ölçek ekonomilerinden faydalanmaları için, uçuş gerçekleştirdikleri şehir çiftlerini ve bu şehir çiftleri arasında gerçekleştirilen uçuş sıklığını arttırmaları ve mümkünse uzun mesafeli uçuşlar geçekleştirmeleri gerekmektedir.

Kapsam ekonomisi ise işletmelerin kaynaklarını birden çok ürüne paylaştırmalarıyla birim maliyetin azaltılması anlamına gelmektedir. Yani ürünlerin aynı yerde, marka altında ya da işletmede üretilmeleri maliyet üstünlüğü sağlayacaktır.

Havayolu taşımacılığı sektörünün özellikleri;

• Ölçek ve kapsam ekonomileri
• Oligopolistik pazar özellikleri
• Kapasite yönetiminin güçlüğü
• İşgücü ve yakıt maliyetlerinin yüksekliği
• Serbestleşme liberalleşme ve özelleştirme