Havacılık Hizmetlerine Yönelik Arz-Talep Analizi

Talebin, ceteris paribus (diğer her şey sabitken) koşulları altında belirli bir zaman diliminde alternatif fiyatlarla belirli miktarlarda bir mal veya hizmet satın alma yeteneği ve isteği olduğunu söyleyebiliriz.

Havayolu endüstrisinde, talep genellikle yolcu sayısı, gelir yolcu mili (RPM- revenue passenger miles) veya gelir ton mili (RTM-revenue ton miles) olarak değerlendirilir. 

Talep eğrisi, müşterilerin belirli bir zaman diliminde alternatif fiyatlarla satın almaya istekli olduğu ve alabileceği bir malın talep programını ve miktarlarını grafiksel olarak açıklar. Talep eğrisinin gerçek satın alımları değil, sadece tüketicilerin neyi satın alabilme gücüne sahip olduklarını ve satın alma isteklerini tasvir ettiği unutulmamalıdır. 

Talep fonksiyonu, talep edilen miktar ile talebi etkileyen faktörler arasındaki fonksiyonel ilişkidir. Örtülü talep fonksiyonu, yalnızca miktarlar arasındaki genel bir ilişkiyi belirtir. Açık talep fonksiyonları, talep edilen miktar ile talebi etkileyen çeşitli değişkenler arasındaki matematiksel ilişkilerdir.

Örneğin D_ank-ist = f(Px, Pz, Y, H} örtülü (örtük) talep fonksiyonu iken, 

D_ank-ist = 15000 – 2P açık talep fonksiyonudur

Yaygın kullanılan 3 tür talep fonksiyonu vardır:

* Doğrusal, örneğin: D=200-5p 

* Semi-log(yarı logaritmik), örneğin: LnQ = 130 – 131P
* Log-linear(logaritmik doğrusal), örneğin: LnQ = 130 – 131LnP

Fiyat, herhangi bir ürün veya hizmet için talebin ana belirleyicisi olsa da hava taşımacılığı talebinin tek belirleyicisi değildir. Hava taşımacılığı talebini etkileyen başka birçok faktör vardır. Gerçekte, hava taşımacılığı talebini etkileyen yalnızca birkaç ana belirleyici vardır ve bunlardan belli başlı olanları burada incelenecektir. Bunlar şunları içerir:
• bilet fiyatı
• rakibin bilet fiyatı
• yolcu geliri
• ekonominin durumu
• diğer ulaşım yöntemlerinin mevcudiyeti
• müşteri sadakati
• uçak içi olanaklar
• hizmet sıklığı
• emniyet
• SARS / COVİD ve 9/11 gibi rastgele faktörler, terörizm tehdidi veya global salgınlar

• bilet fiyatı: negatif, çünkü fiyat arttıkça talep düşer
• rakibin bilet fiyatı: pozitif, çünkü rakip bilet pahalı hale gelirse rakip firmaya talep düşer, firmanın kendisine talep artar.
• yolcu geliri: pozitif, çünkü insanların geliri arttıkça uçak seyahati talepleri artar
• ekonominin durumu: pozitif, çünkü ekonomik genişleme dönemlerinde insanlar daha sık seyahat eder
• diğer ulaşım yöntemlerinin mevcudiyeti: negatif, çünkü alternatif ulaşımın mümkün olması bazı durumlarda uçakla seyahat talebini düşürür (örneğin yükseklik korkusu olanlar aynı güzergahta trenle ulaşım mümkünse treni tercih edebilir
• müşteri sadakati: pozitif, müşteri ne kadar sadıksa talep o kadar yüksek olur
• uçak içi olanaklar: pozitif, uçak içi olanaklar iyileştikçe talep artar
• hizmet sıklığı: pozitif, hizmet sıklığı arttıkça talep artar
• emniyet: pozitif, emniyet arttıkça talep artar
• SARS / COVİD ve 9/11 gibi rastgele faktörler, terörizm tehdidi veya global salgınlar: negatif, risk faktörleri talebi düşürür

Hava yolculuğuna olan talep, havayolu endüstrisi için sorun oluşturan birçok benzersiz özelliğe
de sahiptir. Aşağıdaki özelliklerin tümü hava taşımacılığına olan talebi şekillendirir:

* sürekli dalgalanma
• döngüsellik
• mevsimsellik ve zirve
• yönlü akış
• bozulabilirlik
• bekleme süresini programla
• havaalanı erişim süresi
• uçuş zamanı
• hub bağlantı süresi
• biniş zamanı reddi

Hava taşımacılığına olan talebin ilk önemli özelliği, birçok ürüne olan talebin aksine sürekli dalgalanmasıdır. Önceki bölümde vurgulanan çok sayıda belirleyici nedeniyle, bireysel uçuşlar için talep sürekli olarak değişmektedir. Dahası, iki rota aynı talep özelliklerini göstermez, bu da her rotayı talep özellikleri açısından benzersiz kılar.
Hava taşımacılığına yönelik talebin ikinci bir özelliği olan döngüsellik, ekonomik faaliyetin uzun vadeli zirve ve dip noktalarına işaret eder. Ulusal ekonominin böyle bir döngüselliği deneyimlediği uzun zamandır bilinmektedir. Havayolu endüstrisi
ulusal ve küresel ekonomi ile yüksek oranda ilişkili olduğu için, aynı zamanda bazı döngüsellik deneyimlemesi de şaşırtıcı değildir.

Hava taşımacılığı talebinin bir diğer önemli özelliği, daha çok mevsimsellik olarak adlandırılan zirvedir. Uzun vadeli bir döngü olan döngüselliğin aksine, zirve, talebin arttığı kısa vadeli bir olaydır. En yaygın zirve şekli, talebin yaz aylarında arttığı ve ardından kış aylarında düştüğü mevsimselliktir. Bu eğilim, özellikle havanın daha elverişli olduğu ve bireylerin daha fazla boş zaman geçirdiği boş zaman destinasyonları için geçerlidir. Örneğin, Akdeniz tatil beldeleri yaz aylarında yüksek talep görürken, kış aylarında talep azalmaktadır. 

Zirveye benzer havayolu talebinin bir başka özelliği, belirli bir süre için bir yönde, yolcuların artan talebiyle ilgili olan yönlü akıştır. Döngüsellik on yıllara yayılırken ve doruk noktası yıllara yayılırken, yönlü akış genellikle haftalık olarak değerlendirilir ve oldukça kısa vadelidir. Yönlü akışa bir örnek, müşterilerin büyük bir taşıma etkinliğinden (Şampiyonlar Ligi Finali gibi) birkaç gün
önce bir şehre akın etmesini ve etkinlik bittikten hemen sonra ayrılmayı talep etmesini içerebilir. Anahtar faktör, yönlü akışın kısa bir süre için esasen tek yönlü olmasıdır

İki tür talep bulunur: doğrudan talep ve türetilmiş talep. Bir hizmet ve ya ürün doğrudan bir ihtiyacı karşılıyorsa burada doğrudan talep söz konusudur. Aksine başka bir ihtiyacın karşılanmasına aracılık ediyorsa burada türetilmiş talep vardır.

Havayolu endüstrisinde, yolcular sadece uçmak için bilet satın almadıkları için doğrudan talep yoktur. Bunun yerine, yolcular bir tesise varmak, aileyi ziyaret etmek veya iş yapmak için ve ayrıca çeşitli başka nedenlerle uçarlar ve bu, hava taşımacılığı talebini türetilmiş bir talep hâline getirir. 

İster tüketim malı ister üretim girdi faktörü olsun, bir mala olan talebin fiyat esnekliği, o malın ikame olanakları ile doğrudan ilişkilidir. Nispeten fazla sayıda ikame, yüksek bir fiyat esnekliği anlamına gelirken, ikame maddelerinin olmaması, talebin daha katı hâle gelmesine neden olacak ve böylece bu metaya olan talep esnek olmayan hâle gelebilir

Havacılıkta önemli bir konu, çoklu ikame seviyelerinin ayırt edilebilmesidir. İlk olarak, farklı taşıyıcılar aynı rotada birbirleriyle rekabet edebilir ve mod içi ikame durumu sağlayabilir. Homojen taşımacılık hizmetleri durumunda, çok yüksek bir
fiyat esnekliğini ima eden tam rekabet olacaktır. Ancak, farklı kalitede hizmetler sunulduğunda ikame edilebilirlik daha az olacaktır.
Daha sonra, belirli pazar segmentlerinde, alternatif taşıma modları, ikame modlar olarak kabul edilmek üzere yeterince benzer nitelikler sağlayabilir. Öncelikle coğrafi, ekonomik ve demografik nitelikteki çok sayıda faktör, alternatif modların ikame olarak mevcudiyetini ve potansiyel başarısını belirler. Denizler, aşılmaz dağ sıraları ve hatta bir seyahatin sadece mesafesi gibi coğrafi bileşenlerin, belirli bir yeterli ikame modları arzının varlığını veya kurulmasını karmaşıklaştırabileceği açıktır

Hava taşımacılığına yönelik talep gelir düzeyiyle zayıf bir şekilde ilişkili olursa, hava taşımacılığına yapılan harcamalar, harcanacak gelir düzeyi daha yüksek olan tüketiciler için harcanacak parası daha az olan tüketicilere göre harcanabilir gelirden daha küçük bir pay alacaktır. Gelir üzerinden azalan marjinal fayda getirisi varsayıldığında, bu, daha yüksek harcanabilir gelire sahip tüketiciler için ücret artışının bir sonucu olarak fayda kaybının daha düşük olacağı anlamına gelir.
Bununla birlikte, daha yüksek gelirler genellikle nispeten daha yüksek hava taşımacılığı talebi ile ilişkilidir. Hava yolculuğu, genellikle gelirin talep esneklikleri birden büyük olan lüks bir maldır, bu nedenle gelir düzeyi ile hava taşımacılığı talebinin
harcanabilir gelir içindeki payının pozitif korelasyon göstermesi beklenir.

Ulaşım ikamesi olasılıkları, muhtemelen doğrudan uçuşun mesafesi ile ilgili olacaktır. Uzun mesafeli uçuşlar, özellikle kıtalararası okyanus geçiş uçuşları söz konusu olduğunda, genellikle kısa mesafeli uçuşlardan daha az miktarda ikame moddan muzdarip olacaktır. Bu tür durumların varlığı, mesafe ile fiyat duyarlılığı arasında ters bir ilişki olduğunu ima eder. Öte yandan, uzun mesafeli uçuşların başlaması genellikle kısa mesafeli uçuşlardan daha pahalıdır. Bu nedenle maliyetlerdeki artış, yolcu bütçesinden daha büyük bir pay gerektirecektir. Bu ikinci yön, mesafe ile fiyat duyarlılığı arasında pozitif bir ilişkiye işaret ediyor gibi görünmektedir. Bu nedenle, uçuş mesafesi ile hava yolculuğu talebinin fiyat esnekliği arasındaki ilişki, bir dizi karşı kuvvete bağlı görünmektedir. Hangi etkinin genel olarak geçerli olacağı önceden belli değildir

İş yolcuları ve eğlence yolcuları arasındaki bir ayrım, business-class yolcuları ile ekonomi sınıfı yolcular arasında kurumsallaştırılmış resmî ayrım ve seyahat güdüsüne göre gerçek ayrım ile sonuçlanan iki kritere dayandırılabilir. Her zaman doğru olmasa da bu ayrımların genellikle karşılıklı uyum içinde olduğu varsayılır. Ayrıca, ücret sınıflarına ilişkin yolcu verileri genellikle seyahat güdülerine ilişkin verilerden (İkincisi genellikle talep teorisinin daha alakalı yapısıdır.) daha kolay erişilebilir
olduğundan, talep duyarlılığı konusundaki teori ve ampirikler her zaman tam olarak uyum içinde değildir.

Tatil amaçlı seyahat edenler, esasen tüketiciler, belirli bir gelir veya bütçe kısıtlamasına tabi olarak hava yolculuğundan ve buna bağlı tatil deneyimlerinin tüketiminden elde edilen faydayı -veya memnuniyeti- maksimize etmeyi amaçlar. Boş zaman seyahat talebinde, seyahat maliyetleri, diğer malların nispi fiyatı, gelir ve sosyoekonomik özellikler gibi belirleyiciler etkindir. İşi nihai üretime girdi olarak kullanan iş seyahatinde olanlar, genel olarak belirli bir çıktı düzeyi için maliyetleri en aza indirmekle ilgilenirler. İş seyahati talebi, seyahat maliyetleri, tamamlayıcı üretim girdi faktörlerinin nispi fiyatı ve bir firmanın çıktı seviyesi gibi faktörler tarafından belirlenir.

Esneklik türleri:

• fiyat esnekliği
• çapraz fiyat esnekliği
• gelir esnekliği

Çapraz fiyat esnekliği, tamamlayıcı veya ikame bir malın fiyatındaki değişimin talebe etkisidir. Tamamlayıcı malın fiyatı artarsa talep düşeceğinden çapraz fiyat esnekliği negatif olur. Diğer taraftan, rakip malın fiyatı artınca talep artacağından rakip malların çapraz fiyat esnekliği pozitif olur. Son olarak eğer bir ürünün fiyatındaki değişim başka bir mala olan talebi etkilemiyorsa bu mallar bağımsız mallardır.

Gelir esnekliği, bir mala olan talebin gelirdeki değişime olan duyarlılığıdır.

Bir malın gelir esnekliği sıfırdan küçükse o mala düşük mal denir. Yani gelir arttıkça o mala olan talep düşüyorsa mal düşük maldır. Örneğin gelir arttıkça ekmek tüketimi düştüğünden ekmek düşük maldır. Gelir esnekliği pozitifse mal normal maldır. Yani gelir arttıkça talebi artan mallar normal mallardır. Normal malların bir türü olan üstün mallar için ise gelir esnekliğinin 1'den büyük olması gerekir. Örneğin: gelir 5 bin Tl iken 10 birim tüketim varken, gelir 10 bin Tlye çıktığında tüketim 24 birime çıkıyorsa o mal üstün bir maldır. Zira gelirdeki artış % 100 iken talepteki artış % 140 olmaktadır. Bu durumda bu malın esnekliği 140/100=1.4 olmaktadır. 

Havayolu endüstrisinin finansal zorluklarla karşılaşmasının ve diğer birçok endüstrinin çok altında kâr marjlarına sahip olmasının temel nedenlerinden biri, talebinin sürekli dalgalanması, ancak arzının nispeten sabit olmasıdır. Arz fonksiyonundaki esneklik eksikliği, kapasitenin etkin bir şekilde yönetilmesini çok zorlaştırır

Kapasite fazlalarının sık sık ortaya çıkmasının nedenleri:

1. Talep oldukça döngüseldir ve envanter depolanamaz.
2. Sabit maliyetler yüksektir ve operasyonlar tam olarak tahsis edilen maliyetleri karşılayamasa bile uçak havada kalmak zorundadır.
3. Merkezleme, şehir çifti ürün tekliflerini geometrik olarak artırır; havayolları örtüşen merkez ağları oluşturur.
4. Yeni uçak teslimattan yıllar önce sipariş edilmelidir; uçaklar iyi zamanlarda sipariş edilir ve kötü zamanlarda teslim edilir.
5. Yatırım, çoğu zaman irrasyoneldir.
6. Hükümetler ihracat finansmanı sağlar.
7. İflaslar bazen kapasiteyi yeniden dağıtır, ancak ortadan kaldırmaz.
8. İşletmenin sürekliliğinin değeri çoğu zaman havayollarının tasfiye değerinden daha büyüktür. Bu nedenle iflas etmiş havayollarına, onların tasfiyesinden ziyade sermayenin infüzyonunu motive eder.
9. Kapasiteyi azaltmak, birim maliyetleri artırır ve ürün tekliflerini azaltır.
10. Uçaklar, talep düşerse koltuk envanteri azaltılabilecek akordeon özellikli araçlar değildir.

Hava yolu arzını belirleyen faktörler:

1-Girdi fiyatları

2-Teknoloji

3-Hava durumu

4-Geleceğe ilişkin fiyat beklentileri

Havayolu hizmet arzı (Qs) şu şekilde tanımlanabilir:

Denge fiyatı arz ile talebin birbirine eşit olması halinde oluşur.