HAVA ARAÇLARININ BAKIMI VE BAKIM KURULUŞLARI

Avrupa Havacılık Emniyeti Ajansı (EASA: European Aviation Safety Agency) da 2042/2003 sayılı Avrupa Komisyonu Düzenlemesinde sürekli uçuşa elverişliliği (continuing airworthiness); "bir hava aracının işletildiği süre boyunca yürürlükte olan uçuşa elverişlilik gerekliliklerine uyması ve emniyetli bir şekilde işletilmesini sağlayan tüm süreçleri ifade eder" şekilde tanımlamaktadır.

Uçuşa elverişlilik direktifi ya da sektörde yaygın kullanımı olan AD kısaltması İngilizce Airworthiness Directive teriminden gelmektedir. Hava araçlarının oldukça uzun olan kullanım ömürleri esnasında, uçuşa elverişliliklerini olumsuz etkileyen bir takım kusurlar saptanabilir. Bu kusurların kaynağı tasarım ya da üretim olabilir. AD’ler, bir hava aracı parçasında saptanan herhangi bir emniyetsiz durumu ve bu durumun ortadan kaldırılması için gerekli işlemlerin neler olduğunu kullanıcılara bildiren notlardır. Hava aracının sertifikasyonunu yapan havacılık otoritesi tarafından yayınlanır ve uygulanması zorunludur.

Bir nesnenin emniyeti, o nesnenin kullanımı esnasında insanlara ya da malzemeye zarar vermeme ya da istenmeyen sonuçlar doğurmama yeteneğidir. Havacılıkta risk ise belli bir uçuş saati başına düşen kaza sayısı olarak tanımlanabilir. Bu durumda teorik olarak en emniyetli uçuş operasyonunda risk yani kaza olasılığı sıfır olacaktır. Fakat gerçekte emniyet (safety) kavramı hem dinamik hem de göreceli bir kavramdır. Çünkü emniyet kabul edilebilir kaza oranıdır. Başka bir deyişle herhangi bir faaliyetin kazandırdığı faydalar, o faaliyetin yürütülmesinde ortaya çıkan riskten büyükse o faaliyet emniyetli olarak nitelendirilir.

Güvenilirlik bir nesnenin (bu nesne havacılık anlamında bir komponent, ekipman ya da bir sistemi temsil eder) karakteristik bir özelliğidir ve o nesnenin; kendinden beklenen işlevini, belirli şartlar altında ve belirli bir zaman aralığında yerine getirme olasılığıdır. Genelde İngilizce reliability kelimesinin baş harfi olan R harfi ile gösterilir. Nitel açıdan bir nesnenin işlevsel kalma yeteneği olarak tanımlanabilir. Nicel anlamda ise güvenilirlik, belirli bir zaman aralığında herhangi bir operasyonel aksaklığın oluşmaması olasılığıdır. Örneğin R=0,9 gibi sayısal bir değer tek başına bir anlam ifade etmez. Yanında beklenen işlev, çalışma şartları ve görev süresi tanımlanmalıdır.

Teknik anlamda güvenilirlik ise bir sistemin ya da bir komponentin standartları ne kadar yakaladığının bir ölçüsüdür. Emniyetin risk cinsinden tanımlanmasına benzer olarak, güvenilirlik de sıklıkla arıza/hata (failure) oranı cinsinden tanımlanmaktadır. Basit bir anlatımla arıza oranı ne kadar düşükse güvenilirlik o kadar yüksektir. Hata/arıza ise önceden belirlenmiş bir performans kriterini sağlayamama durumudur.

Bakım Hava araçlarının yapısı ve sistemleri zaman içinde çevresel etkiler, korozyon, yorulma, aşınma gibi nedenlerden dolayı bozulmaya uğrarlar. Ancak tasarımın bir şekilde uçuşa elverişli bir durumda tutulması gerekir. Bakım; hava aracının bütünlüğünün ve performansının sürdürülmesi ya da yeniden kazandırılması için gerekli işlemlerdir. Bu işlemler hava aracının sertifikasyona uyumunun sağlanması için yapılan kontrol, tamir, yenileme, koruma ve parça değiştirme işlemleridir. Bu anlamda sürekli uçuşa elverişlilik ve bakım eş anlamlı terimlerdir. Özetle bakım komple bir hava aracının ya da onun herhangi bir komponentinin güvenilir ve emniyetli bir şekilde çalışmasını sağlamak için yapılan bir takım işlemlerdir.

Bakım,  Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO, International Civil Aviation Organization) tarafından yayınlanan Ek-8’de şu şekilde tanımlanmaktadır: “Bakım; bir hava aracının sürekli uçuşa elverişliliğini sağlamak amacıyla yenileme, kontrol, değişim, kusurların düzeltilmesi (defect rectification), tamir ve tadilat işlemlerinden herhangi birinin ya da bir kombinasyonunun uygulanması işlemidir.”

Önleyici Bakım Adından da anlaşılacağı üzere önleyici bakım (preventive maintenance), herhangi bir arıza oluşmadan önce yapılan birtakım önleyici işlemlerdir. Önleyici bakımların amacı normal kullanım sonucu eskimeden kaynaklanan arızaları azaltmaktır. FAA önleyici bakımı; “basit veya tali koruyucu işlemler ve karmaşık montaj işlemlerinin haricindeki küçük standart parça değişimleri” olarak tanımlamaktadır. Önleyici bakımlara örnek olarak motor hava filtresi değişimi, aşınmayı önlemek için yapılan yağlama işlemleri verilebilir.

Servis Bülteni ya da sektörde yaygın kullanımı olan SB kısaltması, İngilizce Service Bulletin teriminden gelmektedir. Hava aracı veya komponent üreticileri tarafından yayınlanır. Amacı herhangi bir sorunu ortadan kaldıracak ya da performans veya ekonomiyi iyileştirecek bir kontrol, tamir ya da tadilat işlemlerinin detaylarını kullanıcıya bildirmektir. Uygulanmasının zorunlu olduğu durumlarda, genelde bir AD’ye referans gösterilerek yayınlanırlar.

Mevzuat bir hava aracının uçuşunu gerçekleştirebilmesi için, üzerinde bulunan tüm ekipmanların çalışır durumda olması gerektiğini söylese de; elde edilen deneyimler, tasarım ve üretim teknolojilerindeki gelişmeler sayesinde belirli şartlar altında tüm sistem ve ekipmanların faal olmasının gerekmediğini göstermiştir. Bu nedenle mevzuat, işletmelerin gelir kaybı yaşamaması ve daha güvenilir bir uçuş tarifesi sunabilmelerini sağlamak amacıyla bazı komponentlerin tamir işlemlerinin bir süre ertelenebilmesine ve uçuşun o komponent faal olmaksızın gerçekleştirilmesine izin vermektedir. Asgari Teçhizat Listesi yani MEL (Minimum Equipment List), bir hava aracının hangi komponentleri faal değilken ve hangi şartlar altında uçuşa verilebileceğini gösteren bir dokümandır.

Düzeltici bakım (corrective maintenance), bilinen ya da beklenen bir arızanın giderilmesi ya da hasarın düzeltilmesi ile bir ekipmanın tekrar işler hâle geri getirilmesi için yapılan bakım işlemleridir. Bu arıza ya da hasarlar hava aracına uygulanan programlı (önleyici) bakım işlemleri esnasında ya da hava aracının normal uçuşu sırasında pilot tarafından tespit edilebilirler. Zaten programsız bakımlarda yapılan kontrol işlemlerinin (görsel, boyutsal ve işlevsel) amacı, tamir ya da parça değişimi gerektiren gizli kusur, hasar veya arızaların tespit edilmesidir.

SHGM tarafından yayınlanan Onaylı Hava Aracı Bakım Kuruluşları Yönetmeliği (SHY-145)’de hat bakım şu şekilde tanımlanmaktadır: “Hat bakım; hava aracının veya hava aracı parçasının onaylanmış standartlara uygun olarak hangar gerektirmeyen bakım, onarım, parça değiştirme ve hasar giderme işlemlerinin yapılmasını ifade eder.”

Hat bakım işlemleri genelde hava aracının iki uçuşu arasında kalan boşlukta gerçekleştirildiği için bazen transit bakım olarak da adlandırılmaktadır. Yapılan işlemler uçağın harici kontrolleri (yakıt kaçağı kontrolleri, aşınmış lastik kontrolleri, gövde ve kanatlarda hasar kontrolleri vb.) ve uçuş mürettebatı tarafından bildirilen arızaların gözden geçirilmesi işlemleridir. Bu arızalardan giderilebilenler giderilir, diğerleri ertelenir.

Üs (Ana) bakımı (base maintenance) genelde önleyici yani programlı bakım faaliyetlerinden oluşur. SHGM tarafından yayınlanan Onaylı Hava Aracı Bakım Kuruluşları Yönetmeliği (SHY-145)’de üs bakım şu şekilde tanımlanmaktadır: “Üs bakımı; Hava aracının hangar ve atölye mekânlarında onaylanmış standartlara göre yenileştirme, onarım, parça değiştirme veya hasar giderme işlemlerinin birlikte veya ayrı yapılmasını ifade eder.” 

Üs bakımını adından da anlaşılacağı üzere hangar, atölye ve destek faaliyetleri şeklinde üçe ayırmak mümkündür.

Hangar bakımı, hava aracı uçuş hattından ya da başka bir deyişle uçuş tarifesinden çıkarıldığında yapılır. C ve D bakımları gibi büyük programlı bakımlar, parça değişimleri, yapısal tamirler, korozyon kontrol işlemleri, tadilatlar hangar bakımında yapılırlar. Yapılacak iş genelde belirli, tanımlı ve sürelidir, çalışma ortamı rahattır. Büyük bakımlar yapılacak işlemlere ve planlamaya göre 5-25 gün sürebilir. Atölye bakımı ise hava aracından sökülen komponentlerin (komple bir motor, bir pompa, bir gösterge vb.) tamir, yenileme ve test işlemlerini kapsar. Atölyelere programlı bakımlar çerçevesinde test ve kontrol maksatlı sökülen komponentler geldiği gibi, programsız bakımlar esnasında arızalı ya da hasarlı olduğu tespit edilen komponentler de gelebilir. Atölyelerde genellikle motor, aviyonik, mekanik, yapısal tamir gibi uzmanlaşma söz konusudur. Destek işlemleri ise; planlama, iş kontrol, bakım kontrol, mühendislik, eğitim gibi normal iş aktivitelerini ve mutat idari işleri kapsamaktadır.

Bakımın operasyonel amacı şu şekilde özetlenebilir: Uçuş tarifesinin aksaksız bir şekilde yürütülmesi için uçuş departmanına uçuşa elverişli hava araçları sağlamak  ve bu araçları gerekli tüm bakımları yapılmış, veya uygun bir şekilde ertelenmiş olarak sağlamaktır.

Hukuki Gereklilikler Bir hava aracının işletilmesiyle ilgili her türlü faaliyet ve bakım faaliyetleri tamamen bir takım yasal düzenlemeler kapsamında yapılmaktadır. Bu düzenlemelerin çerçevesini Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) oluşturmaktadır. Devletler bireysel olarak ICAO kuralları çerçevesinde kendi ulusal düzenlemelerini oluşturabilirler. Bu düzenlemelere; Amerika Birleşik Devletleri’nde FAA tarafından oluşturulan Federal Havacılık Kuralları (FAR: Federal Aviation Rules) ve Avrupa Birliği ülkelerinde EASA tarafından oluşturulan Uygulayıcı Kurallar (IR: Implementing Rules) örnek olarak verilebilir.

EASA Gereklilikleri EASA tarafından yayınlanmış olan 2042/2003 sayılı Avrupa Komisyonu Düzenlemesi’nde, bir hava aracının sahibinin o hava aracının sürekli uçuşa elverişliliğinden sorumlu olduğu belirtilmektedir. Sahip olunan hava aracının uçurulabilmesi için uçuşa elverişli bir durumda olması ve hava aracının bakımlarının onaylı bir bakım programına göre yapılması gerekir. Hava aracı kiralandığında, yukarıda bahsedilen sorumluluk kiralayan kişi ya da şirkete geçer. Hava aracının sahibi sürekli uçuşa elverişlilik ile ilgili işlemleri bir sürekli Uçuşa Elverişlilik Yönetimi Kuruluşu (Part M Kuruluşu)na bir sözleşmeyle devredebilir. Bu durumda sorumluluk bu Part M kuruluşuna geçer. Ticari hava taşımacılığında kullanılan hava araçları ve komponentlerinin bakımlarının Onaylı Bakım Kuruluşları (Part 145 Kuruluşu) tarafından yapılması gerekir. Yine ticari hava taşımacılığı söz konusu olduğunda işletici, işletilen hava araçlarının sürekli uçuşa elverişliliğinden sorumludur. İşletici hava araçlarının bakımı için ya Part-145 onayına sahip olmalı ya da bir Part-145 kuruluşu ile anlaşmalıdır.

Uçuş operasyonları bakım maliyetlerini etkileyen en önemli ve en kapsamlı etkenlerden birisidir. Uçulan coğrafya ve rota, taşınan kargo, uçuş süresi gibi etkenler yapılan uçuş operasyonuna bağlıdır. Deniz, çöl, kutup bölgesi gibi ortamlara yapılan uçuşlar ilave kontroller gerektirir. Balık ve benzeri canlı hayvan taşımacılığı yapısal korozyonu ve buna bağlı olarak yapısal bakım ihtiyacını arttırır. Ortalama uçuş süresi de bakım maliyetlerini etkileyen faktörlerden birisidir. Örneğin uzun uçuşlar yüksek günlük kullanım ve düşük çevrim (cycle: iniş kalkış sayısı) anlamına gelir. Uzun uçuşlar uçuş saati başına düşen bakım maliyetini de azaltır. Ancak tur (trip) bakım maliyeti, uçuş uzunluğuna bağlı olarak artmaktadır. Çünkü yüksek kullanım hem programlı hem de programsız bakım sıklığını arttırır. Uçuş çevrim maliyetleri ise uçuş süresinden bağımsız bir şekilde gerçekleşirler. Fren ve lastik aşınmaları, iniş takımları, motor ateşleme ve start sistemlerinin komponentleri gibi. Uçuş tarifesi ve rota da bakım maliyetlerini etkilemektedir. Çünkü bakım için mevcut zaman, lokasyon, bakımı gerçekleştirecek bakım istasyonlarının sayısı ve yeteneği bundan etkilenmektedir. Yedek parça, takım ve personelin hareketliliği, stok miktarı ve bunların nakliye masrafları direkt bakım maliyetlerini etkilemektedir.

Filoyu oluşturan hava araçlarının yaşı, filonun büyüklüğü ve çeşitliliği, filodaki hava araçlarının tasarımdan gelen kalite ve bakım özellikleri hava aracı bakım maliyetlerini etkileyen faktördendir. Yeni hava araçlarının (genelde 3 yaşa kadar) bakım maliyetleri daha düşüktür. Hava aracının gövde bakım maliyetlerinin sabit bir değere oturmasıyla başlayan ve yaşlanmaya kadar geçen süre olgunluk dönemidir. Olgunluk döneminin genelde ilk bakım çevriminin tamamlanmasıyla (örneğin A, B, C ve D bakımlarının tamamlanması) başladığı kabul edilir. 2 ya da daha fazla bakım çevrimi tamamlandıktan sonra yaşlanma başlar. Korozyon kontrol işlemleri yapısal kontrolleri ve dolayısıyla programsız bakımları arttırarak bakım maliyetlerinin artmasına neden olur.

İster büyük, ister küçük olsun bir hava aracı bakım kuruluşunda birtakım temel bölümler bulunmalıdır. Bu bölümler kuruluşun büyüklüğüne göre bazen birleştirilebilir, bazen de daha fazla bölüme ayrılabilirler. Bu temel birimler şunlardır: Mühendislik, Planlama, Malzeme, Bakım Kontrol Merkezi, Eğitim, Bilgi Teknolojileri, Teknik Kütüphane, Kalite Güvence, Emniyet, Hava aracı Bakım (Hangar, Hat).