HAVAALANI YÖNETİMİ

Özelleştirme terimi havaalanları için düşünüldüğünde kamunun, mülkiyetindeki mal ya da hizmetlerden sadece satış yoluyla değil aynı zamanda kamu/özel ortaklığı ve kiralamalar yoluyla feragat etmesidir. Havaalanı özelleştirmesine yol açan faktörler; Havaalanlarına ticari ilginin artması ve iş merkezine dönüştürülebilir olması, devletin her konuda bir iyi hizmet sunucusunun olmadığının anlaşılması, ilerleyen teknoloji ile birlikte artan altyapı maliyetleri gibi sıralanmaktadır.

Havaalanları için özelleştirme, devletin mülkiyetindeki mal ya da hizmetlerden yalnızca satış yoluyla değil, kamu/özel ortaklığı veya kiralama yoluyla da feragat etmesidir.

Hisse senedi arzı, havaalanlarının ilave finansmanı için başvurulan bir yöntemdir. Bu modelde; havaalanı hisselerinin tamamının ya da bir bölümünün hisse senedi piyasalarında işlem görmesi ile yatırımlar için ekonomk riskin yeni yatırımcılarla paylaşılması olanaklı hâle gelmekte ve devlet kaynaklarına gereksinim ortadan kalkmakta ya da azalmaktadır.

Bu yöntemde havaalanı yönetimi, belirlenmiş bir süre için, havaalanının bir imtiyazını  satmakta ya da kiralamaktadır. 20-30 yıllık sürelerle yapılan bu devir işleminin uygulaması farklılıklar göstermekle birlikte, genellikle bir ücrete ek olarak yıllık ücretin belli oranında yatırım ve/veya ödeme garantisi istenmektedir.

Yönetim sözleşmeleri, havaalanı özelleştirme modelleri arasında en az radikal olanıdır. Bu model; mülkiyet kamuda kalmak üzere havaalanı günlük operasyonlarının yönetiminin sözleşme karşılığı uzman şirketlere devredilmesidir. Bu yöntemde devralan şirket, genellikle havaalanının performansı ile ilişkili bir yıllık ücreti devlete ödemekle yükümlüdür.

Her yapılan uygulamanın, dogaldır ki birtakım olumlu ve olumlu sonuçları meydana gelebilir. Havaalanlarında yapılan özelleştirmeler sonucu da bazı pozitif ve negatif sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Ticari gelir artışı, kamu üzerindeki finansal yükün azalması ve verimlilik artışı gibi olumlu sonuçlar elde edilmesine rağmen, gereğinden fazla veya az yatırım gibi olumsuz sonuçlar doğurabilecek durumlarda meydana gelmektedir.

Zafer, Zonguldak-Çaycuma, Aydın-Çıldır ve Antalya Gazpaşa Havalimanlarının kontrol, denetim ve hava trafik hizmetlerini DHMİ yerine getirirken; Sabiha Gökçen Havalimanı'nda ise yalnızca hava trafik kontrol hizmetleri DHMİ tarafından yürütülmektedir.

ABD’de havaalanlarında özelleştirmenin temel nedenlerinden biri, yatırım için finansman sağlanmasından çok vermlilik artışının hedeflenmesidir. Ayrıca, bu yol ile kullanım ücretlerinde zirve trafik fiyatlandırmasının mümkün olabileceği ve havayolu şirketlerine karşı daha fazla pazarlık gücü elde edleceği de düşünülmektedir.

1994 yılında Avustralya Hükümeti, elindeki havaalanlarını satma niyetini açıklamıştır. Bu satışlar ile temel amacın maksimum gelir elde ederek borç yükünün azaltılması olduğu açıktır. Ancak, hükümet teklifleri değerlendirirken fiyat dışında çevresel planlar, yerel katılım oranı, havaalanı geliştirme planı, havaalanı yönetim tecrübesi gibi kriterlerin de önemli olacağını açıklamıştır.

Özel sektörün bu faaliyetlere katılımının şekline bağlı olarak kamu özel iş birliği modeline de farklı isimler verilmektedir. Ülkemizde uygulanmakta olan Yap-İşlet-Devret, Yap-İşlet, İşletme Hakkı Devri ve Yap-Kirala gibi modeller KÖI uygulamalarının birer örneğidir.

20. yüzyılın son çeyreğinde ekonomik, sosyal ve siyasal anlamdaki etkileşimler ve değişimler sonucunda, tüm altyapı hizmetlerinde olduğu gibi, havayolu ulaştırması sektöründe de devletin rolü birtakım değişikliklere uğramış, hizmet üreten ve işleten devlet anlayışından, politika belirleyen ve regüle eden devlet anlayışına doğru bir dönüşüm yaşamıştır.

Kira Gelirleri; havayolu şirketlerine, yer hizmeti şirketlerine, uçak sanayi şirketleri ve
ikram (catering) hizmetleri veren işletmelere kiralanan ofis, hangar, araç park alanı ve
diğer hizmet kiralarından alınan kira gelirleridir. Diğer seçenekler kullanım hakkı gelirleri arasında yer alır.

Havayolu şirketlerinin liberalizasyon içinde bulunmaları, havaalanlarını da daha fazla müşteri odaklı olmaya itmiş, ticari hale gelen havaalanları özel şirketlerin de yatırım yapma konusunda ilgisini çekmiştir. İlk olarak 1987 yılında İngiliz Havaalanı İdaresi BAA’in (British Airports Authority) özelleştirilmesinin ardından hareket giderek hızlanmış, birçok ülke özelleştirme uygulaması yapıyor duruma gelmiştir.

Tamamen kamu mülkiyeti ve işletiminden, tamamen özel mülkiyet ve işletime doğru sıralandığında özel sektör katılım derecesi en yüksek olan ortaklık şekli proje finansman türü özelleştirmedir.

Yap-İşlet-Devret (Built Operate Transfer): Şu ana kadar en yaygın modeldir: Özel Şirkete verilen imtiyaz ile belli bir yatırımın yapılması karşılığında, finansmanı ve işletim hakkı belli bir süre (genellikle 50 yıla kadar) devletten özel kesime geçer.

Görüldüğü üzere, havaalanı özelleştirmeler bir yandan etkinlik ve verimlilik artışı, kamuya finansal rahatlık getirme, modernizasyon ve ticari gelir artışı faydalarını sağlarken; diğer yandan havacılık ücretlerinin yükselmesi, yatırımın optimal seviyede gerçekleşmemesi, hizmet kalitesinde düşme ve paydaşlar arasında çatışma gibi problemlere neden olabilmektedir. Bu olumsuz etkileri　 azaltabilmek üzere devletler kısmı ya da tam özelleştirilen işletmeleri denetlemek üzere aşağıda açıklayacağımız üzere regülasyon yan düzenleme mekanizmaları oluşturmaktadırlar.

DHMİ Genel Müdürlüğü'nün Ana Statüsü ile belirlenmiş faaliyet konuları, Sivil
Havacılık faaliyetlerinin gereği olan hava taşımacılığı, havalimanlarının işletilmesi, yer
hizmetlerinin yapılması, hava trafik kontrol hizmetlerinin ifası, seyrüsefer sistem ve kolaylıklarının kurulması ve işletilmesi, bu faaliyetler ile ilgili, diğer tesislerin kurulması, işletilmesi ve modern havacılık düzeyine çıkarılmasını sağlamaktır.” şeklinde belirlenmiştir.

İstanbul Hezarfen Havaalanı – Hezarfen Havacılık Sanayi ve Ticaret Ltd. ŞtiAntalya Gazipaşa Havaalanı – TAV Gazipaşa Yatırım ve Yapım ve İşletme A.Ş.Zafer Havaalanı – IC İçtaş Zafer Uluslararası Havalimanı Yatırım ve İşl. A.Ş.İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı –Havaalanı İşletme ve Havacılık Endüstrileri A.Ş.

Zonguldak Çaycuma Havaalanı – Zonguldak Özel Sivil Havacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş

Havaalanı sektöründe “özelleştirme” kavramı, havaalanı mülkiyet ve işletme yapısına kamu dışında özel sektörün de dâhil olması anlamında kullanılmıştır. Bu çerçevede kavram, havaalanının özel sektöre mülkiyet satışı anlamının da ötesinde kamu ve özel sektörün iş birliği yapmasını ifade edecek şekilde Kamu Özel İş Birliği-KÖİ (Public Private Partnership-PPP) şeklinde kullanılmıştır. Doğru yanıt C’ dir.

Havaalanlarının kamu hizmeti anlayışındaki yönetim biçiminden ticari iş odaklı hale dönüşmesini sağlayan ticarileşme hareketi ilk olarak Avrupa’da ortaya çıkmıştır. İşletmeler bu sayede daha fazla ticari ve operasyonel özgürlüğe kavuşmuşlardır. Doğru yanıt D’ dir.