HAVAYOLU ULAŞTIRMASI VE HAVA TRAFİK SİSTEMİ

Ulaştırma insan ve eşyanın, ihtiyaçları karşılamak için zaman ve yer faydası sağlayacak şekilde yer değiştirmesine olanak sağlayan bir hizmettir.

Ulaştırmayla ilgili dört özellik öne çıkmaktadır, bunlar;
1. Ulaştırma bir hizmet özelliği taşır,
2. Ulaştırmadan söz edebilmek için insan veya eşyanın nakli yani yer değiştirmesi gerekir,
3. Bir hizmetin ulaştırma hizmetleri içinde sayılabilmesi için, hizmete konu olan insan veya eşyanın, ihtiyaçları tatmin amacıyla yer değiştirmesi gerekir. Bu ihtiyaç tatmini bir insanın seyahat, ziyaret, ticaret vb. ihtiyaçlarının karşılanmasını da kapsar,
4. İhtiyaçları tatmin için yer değiştiren insan veya eşyanın zaman veya yer faydası sağlaması gerekir. Burada ulaştırmadan yararlanacak insan veya eşyanın zamandan kazanç sağlayacak şekilde nakledilmesi ve özellikle eşya nakliyatında bir yerden başka bir yere taşınacak malın, varacağı yerde faydalı olması gerekir.

Başlıca ulaştırma tipleri,

1. Karayolu ulaştırması
2. Demiryolu (raylı sistem) ulaştırması
3. Denizyolu (suyolu) ulaştırması
4. Boru hattı ulaştırması
5. Havayolu ulaştırmasıdır.

Havada yolcu ve yük taşımacılığı fikri ilk olarak, havadan daha hafif araçların yapımıyla ortaya çıkmıştır. 1900’lü yıllarda kontrol edilebilir ilk hava gemisi (zeplin) yapılmış ve hava taşımacılığında kullanılmıştır.

II. Dünya Savaşının askeri ihtiyaçları jet motorunun geliştirilmesini hızlandırmıştır. Savaş sonrasında da bu yeni teknoloji ticari amaçlarla kullanılmıştır. Havacılığın bugünkü boyutlarına ulaşabilmesi jet motorunun geliştirilmesiyle mümkün olmuştur.

Havayolu ulaştırması alt sistemleri şunlardır:

1. Hava taşımacılığı sistemi
2. Havacılık eğitim sistemi
3. Hava aracı üretim sistemi
4. Hava aracı bakım-onarım sistemi
5. Hava alanı sistemi
6. Yer hizmetleri sistemi
7. İkram hizmetleri sistemi
8. Havacılık haberleşme sistemi
9. Havacılık meteoroloji sistemi
10. Havacılık düzenleme ve denetleme sistemi
11. Hava trafik sistemi

Hava trafik sistemi, uçuş faaliyetlerinin emniyetli, verimli ve ekonomik bir şekilde yürütülebilmesi için, hava araçlarının yerdeki ve havadaki sevk ve idarelerinin gerçekleştirildiği bir sistemdir.

Verilen hava trafik izinlerinin uçak tarafından doğru bir şekilde alınıp alınmadığının kontrol edilmesi ve belirli zaman aralıkları için verilebilecek hava trafik hizmeti yani sistem kapasitesi ile verilmiş olan hizmetin karşılaştırılması bu sistemin geri bildirimidir.

Hava sahası, hava araçlarının seyrüseferlerini gerçekleştirdikleri ortamdır. Hava sahaları değişik büyüklüklerde olabilir ve parçalara bölünebilir. Böylece bir hava sahasının sınırları belirlenebilir. Çeşitli hava sahaları içerisinde verilen hava trafik kontrol hizmeti de farklılık gösterebilir.

Hava alanının temel bölümleri taksi yolu, pist ve aprondur.

Günümüzde, sivil havacılıkta kullanılan radyo seyrüsefer cihazlarından en yaygın olanları VOR, DME, NDB ve ILS’tir. Radyo seyrüsefer cihazları kısaltmalarıyla isimlendirilirler. Kısaltmadaki harflerin her biri İngiliz alfabesine göre okunur.
Örneğin; VOR: Vi-Ou-Ar, DME: Di- Em-İ, NDB: En-Di-Bi, ILS: Ay-El-Es şeklinde okunur ve adlandırılır.

Ayırma, hava araçları arasında dikey ve yatay olarak bulunması gereken mesafelerdir. Bu işlem için uçağın en önemli performansından
biri de minimum havada tutunma hızıdır. Geliştirilen beş kategori, uçağın maksimum iniş ağırlığındaki minimum havada tutunma hızının (stol hızı) 1.3 katı olmasına dayanır.

Kategori A : Gösterge hava hızı (IAS: Indicated Air Speed) 169 km/s
(91 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori B : Gösterge hava hızı 169 km/s (91 knot)’dan fazla fakat 224 km/s
(121 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori C : Gösterge hava hızı 224 km/s (121 knot)’dan fazla fakat 261 km/s
(141 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori D : Gösterge hava hızı 261 km/s (141 knot)’dan fazla fakat 307 km/s
(166 knot)’dan az olan uçaklar
Kategori E : Gösterge hava hızı 307 km/s (166 knot)’dan fazla fakat 391 km/s
(211 knot)’dan az olan uçaklar

Kuyruk türbülansı (wake turbulence ya da wake vortex), bir hava aracının arkasında meydana gelen rüzgâr girdaplarıdır. Özellikle büyük uçakların meydana getirdikleri girdaplar, arkalarındaki diğer uçaklar için önemli problemler ve tehlikeler oluşturabilir. Bu tip girdaplar, arkadaki uçakların kumandaları üzerinde etkili olarak pilot kontrolünü zorlaştırabilirler ve dahası bu uçakların çeşitli parçalarının ve teçhizatının hasara uğramasına neden olabilirler.

Hava trafiğinin kontrolünde görev alan iki tip hava trafik kontrolöründen söz edilebilir. Bunlar:
1. Planlama kontrolörleri ve
2. Yetkili kontrolörlerdir.

Planlama kontrolörleri, 30-35 dakikalık süreçte ilgili hava sahası sektörüne yaklaşan yani henüz sektöre girmemiş olan trafiklerle ilgilenir. Planlama kontrolörleri, sektördeki kritik noktalarda uçaklar arasında çarpışma tehlikesi varsa ayırmaları temin eder. Bu ayırmalar genellikle uçuş seviyesinin değiştirilmesi veya uçağa sektör içinde direkt yol tahsis edilmesi şeklinde yapılır. Sonuçta planlama kontrolörleri trafikler ilgili sektöre girmeden önce olası çarpışmaları belirler ve çözümler üretir. Planlama kontrolörleri ile pilotlar arasında iletişim yoktur fakat komşu sektörlerden sorumlu planlama kontrolörleri ile iletişim vardır. Bu işlemlerin tümü sektördeki tüm noktalar için uçakların tahmini varış zamanlarının hesaplanması ve sektör çıkış koşullarının belirlenmesi şeklinde tanımlanır.

Devletler kendi hava trafik sistemleri için düzenlemeler yapmak ve bunların
uygulanmasını sağlamak amacıyla değişik yapılarda sivil havacılık otoriteleri oluşturmuşlardır. Türkiye’de SHGM (Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü), ABD’de FAA (Federal Aviation Administration-Birleşik Havacılık Kuruluşu) bunlara örnektir.

Özellikle turizm bölgeleri için yaz aylarında hava trafik talebi önemli bir artış gösterirken kışın bu talep azalır. Ancak bir hava trafik sisteminin kapasitesi yani hizmet verebileceği trafik sayısı yıl boyunca aynıdır.

Havayolu ulaştırma sisteminin gelişimi, hava trafik sisteminin gelişimiyle doğrudan ilgilidir. Havayolu ulaştırma sisteminin gelişebilmesi için, hava trafik sisteminin kapasitesi artan trafik talebini karşılayabilmelidir.