Uluslararası ve Ulusal Boyutta Sivil Havacılık Faaliyetlerinin Yasal Çerçevesi

Paris Konferansı: 1910 yılında Paris’te havacılıkla ilgili tüm Avrupa devletlerinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Fransa, devletlerin güvenlik algılamaları ve vatandaşların mülkiyet haklarının korunması çerçevesinde hava seyrüseferinin serbest olması gerektiğini savunmuştur. Almanya ve Britanya temsilcileri ise hava sahasında istisnalara yer bırakmayacak şekilde tam ve etkin bir kontrolü savunmuştur. Konferans bir sonuca varamamış olsa da ileri sürülen tezler, egemenlik anlayışı fikrinin yerleşmeye başladığını göstermiştir.

Şikago Konvansiyonu: 7 Aralık 1944 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nin Şikago kentinde elli iki devlet biraraya gelerek Şikago Sözleşmesi olarak adlandırılan Uluslararası Sivil Havacılık Sözleşmesini imzalamışlardır. İkinci Dünya Savaşı öncesinde havacılık sektöründe yaşanan gelişmeler, yapılan yasal düzenlemeler ve yeni gereksinimler bu sözleşmenin imzalanmasını sağlamıştır. Bu konvansiyon, en etkin sivil havacılık otoritesi olan Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO)’nın kurulmasını sağlamıştır.

Montreal Protokolü: 1988 yılında, Montreal Konvansiyonu’nun devamı niteliğinde taraflarca hazırlanmış bir protokoldür. Bu protokolde Tokyo, Lahey ve Montreal Sözleşmelerinde yer almayan havaalanlarında sivil havacılığa hizmet veren şahısların ve havaalanlarındaki işleyişin korunması gerektiği, sivil havacılık güvenliğinin sağlanması için havaalanlarının ve havaalanı işleyişi içerisinde bulunan insanların da güvenliklerinin sağlanmasının gerekli olduğu kabul edilmiştir.

ICAO’nun hava taşımacılığının gelişimine paralel olarak Emniyet, Hava Seyrüsefer Kapasitesi ve Verimliliği, Güvenlik ve Kolaylıklar, Hava Taşımacılığının Ekonomik Gelişimi ve çevre Koruma başlıkları altında belirlenen stratejik hedeflerini kısaca şu şekilde açıklayabiliriz;
• Emniyet: Tüm dünyada sivil havacılık faaliyetlerinin emniyetli bir şekilde gerçekleştirmek,
• Hava Seyrüsefer Kapasitesi ve Verimliliği: Dünyada sivil havacılık sektöründe hava seyrüseferini geliştirmek ve verimliliğini en üst düzeye çıkartmak,
• Güvenlik ve Kolaylıklar: Dünya genelinde sivil havacılık sektöründe ICAO liderliğinde güvenliği arttırmak ve gümrük faaliyetlerini kolaylaştırmak,
• Hava Taşımacılığın Ekonomik Gelişimi: Dünyada sivil hava taşımacılığı ile ekonomik politikaların uyumlaştırılmasını sağlamak,
• Çevre Koruma: Dünyada sivil havacılık sektörünün sürdürülebilir şekilde gelişimini sağlamak ve çevresel etkileri en aza indirmek.

ICAO’nun işleyişi ile ilgili olarak her üye devletin sorumluluğu vardır. ICAO’nun organizasyonel yapısı Genel Kurul, Konsey ve Sekreterya’dan oluşmaktadır. Bir konsey başkanı ve genel sekreteri mevcuttur. Ayrıca genel kurul ve konsey altında yapılandırılmış alt çalışma grupları bulunmaktadır.

ICAO çalışmalarını gerçekleştirirken Birleşmiş milletlere bağlı Uluslararası Telekomünikasyon Birliği, Dünya Meteoroloji Organizasyonu vb. gibi diğer kuruluşlarla iş birliği içinde çalışır. Bunun yanı sıra ICAO sivil hava taşımacılığı ile ilgili kuralları belirlerken Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA- International Air Transport Association), Uluslararası Havaalanları Konseyi (ACI- Airports Council International), Uluslararası Hava Yolları Pilotları Federasyonu (IFALPA-Internatioal Federation Of Airline Pilots Associations) gibi sivil toplum kuruluşları ile de iş birliği içindedir.

ICAO Ekleri 19 adet olup, bunlar gerektiğinde güncellenmektedir. Bu ekler ve içerikleri aşağıda maddeler hâlinde kısaca açıklanmıştır;

Ek-1 Personel Lisanslandırma, Ek-2 Hava Kuralları, Ek-3 Uluslararası Hava Seyrüseferinde Meteorolojik Hizmet,  Ek-4 Havacılık Haritaları, Ek-5 Hava ve Yer Operasyonları İçin Ölçüm Birimleri, Ek-6 Hava Araçları Operasyonu,  Ek-7 Hava Aracı Milliyeti ve Tescil İşaretleri, Ek-8 Hava Araçlarının Uçuşa Elverişliliği, Ek-9 Kolaylıklar,  Ek-10 Havacılık Haberleşmesi, Ek-11 Hava Trafik Hizmeti, Ek-12 Arama ve Kurtarma, Ek-13 Hava Aracı Kaza ve Kırım İncelemesi,  Ek-14 Havaalanları, Ek-15 Havacılık Bilgi Hizmetleri, Ek-16 Çevresel Koruma, Ek-17 Kanun Dışı Eylemlere Karşı Alınacak Önlemler, Ek-18 Tehlikeli Maddeler, Ek-19 Emniyet Yönetim Sistemi.

1958 yılında kurulan Federal Havacılık Otoritesi (FAA-Federal Aviation Administration), Amerika Birleşik Devletleri’nin sivil havacılık otoritesidir. FAA’in en önemli görevi, Amerika’nın ulusal hava sahası içerisinde hava trafik akışının emniyetli, düzenli ve verimli bir şekilde gerçekleşmesini sağlamaktır. Bu kapsamda havacılık emniyetini arttırmak için gerekli yasal düzenlemeleri yapar ve sivil havacılığın gelişmesini sağlamak üzere, yeni teknolojilerin kullanılması vb. gibi konularda havacılık sektörünü destekler. Ticari hava yolu işletmelerinin kurulması, hava aracı bakım personelinin ve pilotların lisanslandırılması, hava aracı ve hava aracı komponentlerinin sertifikasyonu gibi konularla ilgili olarak çok geniş bir hizmet alanı söz konusudur.

Avrupa Havacılık Emniyet Ajansı-EASA (European Aviation Safety Agency), Avrupa Birliği üye ülkelerinin oluşturduğu sivil havacılık ajansıdır. Amacı, Avrupa Birliği içinde her türlü hava aracı, uçuş, üretim, denetleme ile ilgili mevzuatlarının oluşturulması ve uygulanmasını kontrol edip uçuş ve yer güvenliğini sağlamaktır. 15 Temmuz 2002 tarihinde Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konsey kararı ile kurulmuştur. Merkezi Almanya’nın Köln şehrindedir. Brüksel’de bir ofisi bulunmaktadır. Bunun dışında ABD’nin Washington eyaletinde, Montreal’de ve Pekin’de de birer çalışma ofisleri vardır. Avrupa Birliği üyelerinden oluşan 700 kişiyi aşkın idareci ve uzmanı bünyesinde barındırmaktadır.

EASA’nın görevleri şu şekilde sıralanabilir;
• Havacılıkla ilgili mevzuat çalışmalarında Avrupa Komisyonu’na yardımcı olmak ve üye ülkeler içinde bu mevzuatın uygulanmasına destek vermek.
• Havacılık mevzuatının uygulamalarının izlenmesi konusunda Avrupa Komisyonu’na yardımcı olmak.
• Kendine özgü havacılık sertifikasyon kurallarının ve rehber materyallerinin oluşturulması sağlamak ve teknik kontrolleri yürütmek.

İşletme Uygulama Kuralları kapsamında değerlendirilen sürekli uçuşa elverişliliğin sağlanması ile ilgili bakım kuruluşları ve personelin görevlerini içeren düzenlemeler yer almaktadır. Bu kapsamda ilgili Yönetmelikler aşağıda maddeler hâlinde verilmiştir.

EASA Part M : Sürekli Uçuşa Elverişlilik ve Bakım Sorumluluğu Yönetmeliği
EASA Part 66 : Havaaracı Bakım Personeli Lisans Yönetmeliği
EASA Part 145 : Onaylı Hava Aracı Bakım Kuruluşları Yönetmeliği
EASA Part 147 : Hava Aracı Bakım Eğitimi Kuruluşları Yönetmeliği

Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği-IATA (International Air Transport Association), hava yolu ve yer hizmet şirketlerinin üye olabildiği, uluslararası bir ticaret kuruluşudur. Bu kuruluş, 1945 yılında Küba’da emniyetli, güvenli ve ekonomik hava ulaşımını sağlayabilmek amacıyla kurulmuştur. Dünya üzerinde yaklaşık 260 üye hava yolu işletmesi bu kuruluşa üyedir. Merkezi, Kanada’nın Montreal şehrindedir.

IATA’nın amaçları şu şekilde sıralanabilir;
• Güvenli ve emniyetli hava taşıma hizmetinin verilmesini sağlamak.
• Dünya çapında sosyal ve ekonomik gelişme için başarılı ve büyük bir hava taşıma endüstrisinin oluşması gerekliliğinin kabul edilmesini sağlamak.
• Yeterli kârlılık düzeyine ulaşmak için endüstriye yardım etmek.
• Yüksek kalitede ve müşterilerin beklentilerini karşılayan, endüstrinin ihtiyaçlarına cevap verecek ürünler geliştirmek.
• Uluslararası Hava taşımacılığı operasyonlarının maliyetini düşürmesini kolaylaştırmak için çevreci, işbirlikçi standartlar ve prosedürler geliştirmek.
• Endüstrinin pazardaki konumunu belirlemek ve bu bağlamda ana problemlerin çözümlenmesi için destek vermek.
• Bağlı bir iş gücü oluşturmak, geliştirmek ve bu iş gücünü etkilemek için uygun çalışma çevresini sağlamaktır.

ICAO’nun önerisiyle Strazburg’da Nisan 1954’te düzenlenen Avrupa Hava Ulaştırma Koordinasyon Konferansı çerçevesinde kurulması öngörülmüş olan ECAC (European Civil Aviation Conference)’ın esas fonksiyonu havacılık güvenliği alanında mevzuat geliştirme ve üye ülkelerde güvenlik denetimlerinin yapılmasıdır. 44 üyesi bulunmaktadır ve merkezi Paris’tedir.

ECAC’ın kuruluş amaçları aşağıda maddeler hâlinde verilmiştir.
• Konferansın çalışmalarının sürdürülmesi,
• Avrupa hava ulaşımındaki gelişmelerin izlenmesi amacıyla daha iyi bir koordinasyon ve iş birliği sağlanması,
• Çıkabilecek problemlerin dikkate alınması.

ICAO ve ECAC’ın kuruluşlarının ardından II. Dünya Savaşı sonlarında hızlı bir artış gösteren batı Avrupa seyrüseferinde ortak standart ve kuralların uygulanması amacıyla bir kuruluşun oluşturulması gündeme gelmiştir. Bu kapsamda 13 Aralık 1960 tarihinde Brüksel’de Belçika, Federal Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda ve Lüksemburg tarafından imzalanarak 1 Mart 1963 tarihinde yürürlüğe giren uluslararası anlaşma sonunda Avrupa Hava Seyrüsefer Emniyeti Teşkilatı kurulmuştur.

Eurocontrol (European Organisation for the Safety of Air Navigation)’ün kuruluş amacı, Avrupa’da üst hava sahasının bütününden sorumlu olacak bir Teşkilata sahip olmaktı. Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) tarafından o dönemde belirlenen görev, hava trafik hizmetlerinin tamamen entegre edilmesini teşvik etmiş olup, bu kapsamda üst hava sahasından sorumlu olacak üç adet Uluslararası Hava Trafik Kontrol Merkezinin kurulması için planlar yapılmıştır. Eurocontrol’ün hedefi; Tek Avrupa Seması kavramıyla bağdaşan, tekdüzen bir Pan-Avrupa Hava Trafik İdaresi sisteminin geliştirilmesidir.

Uluslararası Havalimanları Konseyi (ACI)'nin görevleri şu şekilde sıralanabilir;
• Hava taşımacılığı sisteminin emniyetli, verimli, çevreye duyarlı ve etkin bir şekildegeliştirilmesi için havaalanlarının katkılarını en üst düzeye çıkarmak,
• Havacılık endüstrisi ve paydaşları arasındaki iş birliğini arttırmak,
• Havaalanları ile ilgili ulusal ve uluslararası mevzuatı uyumlaştırmak,
• Havaalanları ile ilgili bir platform oluşturmak.

SHGM’nin görev, yetki ve sorumlulukları;

• Sivil havacılık faaliyetlerinin kamu yararına, teknik, ekonomik ve sosyal gelişmelere ve milli güvenlik amaçlarına uygun olarak düzenlenmesini ve geliştirilmesini sağlayacak esasları tespit etmek, uygulanmasını takip etmek ve denetlemek.
• Türkiye hava sahasında faaliyette bulunan sivil uçakların uçuşa elverişlilik şartlarını tayin etmek, belgelerini tanzim ederek sicillerini tutmak, mürettebat lisanslarını mevzuata göre denetlemek.
• Sivil havacılık faaliyetlerinde görev alan personelin lisans şartlarını belirleyerek, lisanslarını tanzim etmek ve sicillerini tutmak.
• Yurt içinde ve yurt dışında hava ulaştırma faaliyetlerinde bulunmak isteyen Türk ve yabancı gerçek veya tüzel kişilere verilecek izinlerin esaslarını ve şartlarını hazırlamak, faaliyetlerini denetlemek.
• İlgili kuruluşların görüşlerini almak suretiyle, Türkiye hava sahasında sivil uçakların seyrüseferini, trafik haberleşme hizmetlerini kamu güvenliği bakımından düzenlemek, denetlemek, gerekli tedbirleri almak ve aldırtmak.
• Hava seyrüsefer güvenliği açısından hava meydanlarının teknik niteliklerini ve işletme esaslarını tayin etmek ve uygulamaları denetlemek.
• Uluslararası gelişmeleri takip ederek ülkemiz sivil havacılık faaliyetlerinde bu gelişmelerin uygulanması için tedbirler almak, geleceğe dönük planların hazırlanmasını sağlamak ve uygulaması ile ilgili faaliyetlerde diğer uluslararası kuruluşlarla iş birliği yapmak.
• Türkiye hava sahasında arama ve kurtarma hizmetlerinin yapılması hususunda ilgili kuruluşlarla iş birliği sağlamak, sivil havacılık kazalarını incelemek ve gerekli tedbirleri almak.
• Sivil havacılık eğitim kurumlarının, kuruluş ve çalışma esaslarını tayin etmek ve denetlemek.
• Sivil havacılık faaliyetleri ile ilgili mevzuat ve kurallara aykırı hareket eden gerçek ve tüzel kişiler hakkında kanuni yollara başvurmak.
• Hava ulaştırması konusunda uluslararası ikili ve çok taraflı antlaşmaların uygulanmasını takip etmek ve bunlarla ilgili çalışmalara katılmaktır.

Türkiye’de sivil havacılık sektörü 14 Ekim 1983 tarihinde kabul edilen 2920 sayılı Sivil Havacılık Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle, özellikle 80’lerin ikinci yarısından itibaren önemli bir gelişim içerisine girmiştir. 1983 yılına kadar monopol yapıya sahip olan Türk sivil havacılığı, uluslararası ekonomik düzenlemelere paralel olarak bu tarihten sonra liberalleşmeye başlamış ve özel sektörün de faaliyet göstermesine olanak sağlanmıştır. Bu doğrultuda 2920 sayılı kanun ile ülkede özel hava yolu şirketlerinin kurulmasına ve iç hat hariç faaliyet göstermesine izin verilmiştir. Ulaştırma Bakanlığı tarafından özel hava yolu işletmelerine iç hat uçuş izni 20 Ekim 2003 tarihinde gerçekleşmiştir. Bu yıl itibariyle de hava taşımacılığı uluslararası gelişmelere paralel olarak yükselişe geçmiştir.