Hava Taşımacılığı Unsurları

Yolcu ve yük taşımaya yönelik birbiriyle bağlantılı faaliyetlerin ve kurumların oluşturduğu sistem olan hava yolu ulaştırma sektörü; hava yolu işletmeciliği, hava seyrüsefer ve hava trafik hizmetleri, yer ve ikram hizmetleri, eğitim, bakım ve diğer havacılık faaliyetleri ile bütün sistemin uluslararası kurallara göre koordinasyonu ve denetimi kapsamaktadır.

Hava yolu taşımacılığı birçok sektörün birlikte operasyonlarıyla gerçekleşerek, diğer sektörlerle sürekli etkileşim halindedir. Bu nedenle hava yolu taşımacılığı kendi operasyonlarıyla biten yani kendi başına bir son el konumunda değildir. Diğer bir değişle tatil, iş seyahati, hafta sonu gezileri gibi hizmetlerin bir parçasını oluşturmaktadır. Hava yolu taşımacılığı talebi birçok sektörün talebiyle ortaya çıkar. Hava yolu taşımacılığının kendine has diğer özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
• Hava yolu taşımacılığı; otel, seyahat acenteleri, araç kiralama, tur operatörleri ve diğer seyahat acenteleriyle dikey iş birlikleri gerektirir.
• Hava yolu taşımacılığı ürünü olan koltuk yolcu bakış açısına göre homojendir
• Hava yolu taşımacılığı bir hizmet süreci olduğundan aynı anda üretilir ve tüketilir.
• Daha sonra sunulmak üzere depolanamaz.
• Hizmetin sunumu tüketim anına kadar kesin değildir. Çünkü meteorolojik olay ve teknik şartlar nedeniyle gerçekleşmeyebilir.
• Hava yolu taşımacılığında hizmet genelde toplu olarak sunulur.
• Hava yolu taşımacılığı tüketim anında üretildiğinden dolayı önceden denenmesi imkansızdır. Ayrıca sunulan hizmetin kalitesi kişilerin beklentilerinden ve deneyimlerinden dolayı kişiden kişiye değişmektedir.

Hava yolu taşımacılığının ekonomik ve sosyal faydalarını belirlemek amacıyla Hava Taşımacılığı Eylem Grubu (ATAG) tarafından bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaya göre Hava taşımacılığına ilişkin ekonomik ve sosyal faydalar şunlardır:

• Havacılık dünya çapında taşımacılık ağlarının hızlı bir şekilde gelişmesini sağlar. Bu da küresel ticaretin ve turizmin gelişmesine katkıda bulunur.
• Özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümesinde hayati öneme sahiptir.
• Hava taşımacılığında yıllık 2,2 milyardan fazla yolcu taşınmaktadır.
• Hava taşımacılığı küresel ticareti kolaylaştırır ve ülkelerin uluslararası pazarlara ulaşmasını kolaylaştırarak küresel ticarete katılımını sağlar.
• Küresel ticaretteki taşınan malların % 35’i hava yolu ile taşınır.
• Hava taşımacılığı turizm için vazgeçilemez bir sektördür. Uluslararası turizmin %40’tan fazlası hava yolu taşımacılığı ile gerçekleştirilmektedir.
• Hava yolu taşımacılığı 32 milyon doğrudan ve dolaylı olarak istihdam sağlamaktadır. Sayılan ekonomik faydalarının yanında sosyal faydalar da şu şekilde sıralanabilir:
• Hava taşımacılığı sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunur.
• Hava taşımacılığı uzak mesafeleri kısaltarak dünyayı küresel bir merkeze çevirir.
• Hava taşımacılığı ağı acil ve insani yardım yüklerini dünyanın herhangi bir yerine sevkiyatını kolaylaştırır ve tıbbi malzeme ve organların hızlı teslimatını sağlar.
• Hava taşımacılığı insanların eğlence ve kültürel deneyimlerini artırarak yaşam kalitesi sağlar. Farklı destinasyonlarda tatil seçenekleri sunar.

ICAO tarafından hava yolu işletmelerinin operasyonel tipine göre sınıflandırılması şu şekildedir:
• Tarifeli Hava Yolları: Temel amacı tarifeli (yayınlanan programa uygun olarak sefer düzenleyen) hava yoludur. Fakat bazen tarifesiz uçuşlar da düzenleyebilir.
• Tarifesiz Hava Yolları: Tarifeli hava yollarının aksine esasen tarifesiz seferler düzenleyen hava yolu işletmesidir.
• Charter Hava Yolları: Sadece charter uçuşlar düzenleyen tarifesiz hava yollarıdır.

ICAO’ya göre bir başka sınıflandırma çeşidi ise hava yollarının taşıdıkları trafik tipine göre olan sınıflandırmadır. Bunlar:
• Yolcu Hava Yolları: Uçakla özellikle yolcu taşımacılığı yapan hava yolu işletmesidir. Aynı zamanda bazı uçaklar kargo taşımacılığı da yaparlar.
• Kargo Hava Yolları: Özellikle uçakla kargo ve posta taşımacılığı yapan işletmelerdir.

ICAO hava yollarını ulusal veya uluslararası pazardaki üstlendikleri role veya operasyonel büyüklüklere göre dört alt başlıkta sınıflandırmıştır:
• Bölgesel Hava Yolları: Küçük yerleşim yerleriyle büyük merkezler arasında genellikle turboprop ve/veya küçük jet uçaklarla kısa mesafeli tarifeli yolcu ve yük taşımacılığı yapan hava yolu işletmeleridir.
• Besleyici Hava Yolları: Küçük ve bölgesel noktalardan toplanma merkezlerine bağlantı amacıyla kısa mesafeli uçuşlar düzenleyen işletmelerdir.
• Commuter Hava Yolları: Besleyici ve/veya bölgesel taşımacılık hizmeti sunan genellikle 30 koltuktan az yolcu kapasiteli uçaklarla hizmet veren işletmelerdir.
• Büyük Hava Yolları: Operasyon ve/veya ağ yapısı geniş olan hava yollarıdır.

• Niş Hava Yolları: Belirli hatlarda uzmanlaşan veya pazarın belli bir bölümünde uzmanlaşmış hava yollarıdır.
• Yeni Kurulmuş Hava Yolları: Hava yolu pazarında yeni kurulmuş olan hava yolu işletmeleridir.
• Yeni Giren Hava Yolları: Hâlihazırda hava yolu işletmelerinin hizmet verdiği pazara, yeni kurulmuş veya önceden var olan hava yolu işletmesinin girmesidir.

Hava yolu işletmelerinin sahiplik durumlarına göre sınıflandırılması şu şekildedir;

• Devlet Sahipliğindeki Hava Yolları: Hisselerinin tamamı veya büyük çoğunluğu devletin elinde olan hava yolu işletmesidir.
• Özel Hava Yolları: Hisse senetlerinin tamamının veya büyük bir bölümünün özel sektörde olan hava yolu işletmesidir.
• Ortaklaşa Kurulmuş Hava Yolları: Aynı veya farklı ülkelerden iki veya daha fazla yatırımcının sahipliğindeki hava yolu işletmesidir.

Geleneksel hava yolu işletmeleri, hava yolu sektöründeki tüm yolcu pazar bölümlerine hizmet vermek amacıyla küresel dağıtım sistemlerini kullanarak, tek tip olmayan birbirinden farklı büyüklükteki uçaklarla, karmaşık ağ yapıları ve iş birliği yaptıkları hava yollarıyla faaliyetlerini gerçekleştirirler. Geleneksel hava yolu işletmelerinin yüksek maliyet yapıları vardır. Bununla birlikte sabit olan kapasitelerini sürekli değişen ve belirsiz olan talebe karşın gelir maksimizasyonu sağlamak için gelir yönetimi kullanırlar. Gelir yönetimi, hava yollarının kârlarını maksimize etmek amacıyla aynı koltukları farklı fiyatlara satmasıdır. Hava yolu işletmelerinin en önemli sorunlarından biri düşük doluluk oranlarıdır. Hava yolları düşük doluluk oranlarıyla baş edebilmek için gelir yönetimini kullanırlar.

Düşük maliyetli hava yolu işletmeleri maliyetlerini azaltmak amacıyla geleneksel hava yollarının benimsemiş olduğu bazı hizmetlerden vazgeçerek daha ucuz fiyatla hizmet sunabilen hava yolu işletmesidir. Düşük maliyetli hava yolları maliyetlerinde tasarruf sağlamak için çeşitli yollara başvurur. Bunlardan bazıları; yüksek uçak kullanım oranı, aktarmasız direkt uçuşlar, ikincil havaalanlarının kullanımı, aynı tip uçaklardan oluşan filo ve rezervasyon için yoğun olarak İnternetin kullanılmasıdır.

Düşük maliyetli taşıyıcılar, kaynakların verimli kullanılması ve maliyetleri en aza indirerek, fiyata duyarlı yolcuların kazanılmasını hedefler. Maliyetlerini en aza indirmek amacıyla yüksek servis giderlerinden kısıtlamalar gerçekleştirmektedir. Düşük maliyetli taşıyıcılar düşük ücret ve uçuş sıklığıyla kâra geçmek için pazarda mücadele etmektedir. Düşük maliyet hedefi, hava yolları için çok önemli bir rekabet avantajı sağlamaktadır.

Düşük maliyetli taşıyıcıları diğer hava yolu iş modellerinden ayıran kendine has özellikleri vardır. Bunlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir:
• Tarifeli uçuşlardan daha düşük ücret sunulması,
• Uçuş sırasında ikram verilmemesi veya verilecekse ücretli hizmet sunulması,
• İnternet üzerinden bilet satış hizmeti ve biletsiz check-in yapılması,
• Uçakların doluluk oranın yüksek olması,
• Günlük uçak kullanımından maksimum verim alınması,
• Genellikle kısa mesafeli uçuşlar düzenlenmesi,
• Doğrudan uçuşların tercih edilmesi,
• Filo benzerliği.

Charter hava yollarının kendine has diğer özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
• Düşük fiyat avantajı sağlar,
• Genellikle turizm sektöründe tur operatörleri tarafından paket turlarda kullanılır,
• Uçuşların iptal ve erteleme ihtimalleri vardır,
• Uçuş saatleri hava yolu ve tur operatörleri arasında yapılan sözleşmelerle belirlenir ve aynı zamanda değişebilir,
• İniş – kalkış saatleri genellikle havaalanlarının sakin olduğu zamanlardadır.

Havalimanlarında hava tarafı uçak manevra ve operasyonlarının gerçekleştiği kısımdır. Bu kısım PAT sahası ve hava trafik kontrol kulesi ile operasyona yardımcı yer hizmetleri işletmeleri, ikram hizmetleri işletmeleri, yakıt işletmeleri ve itfaiyeye ait servis araçları tarafından kullanılan servis yollarından oluşmaktadır.

Kara tarafında, terminal alanı, otoparklar, havaalanı ulaşım yolları ve terminal önü yolcu ve bagaj indirme/bindirme alanları yer almaktadır. Terminal binası, kargo binası, kapılar, otomobil park alanları, havalimanı otelleri, restoranlar, garajlar ve araç hizmetlerinin sağlandığı havalimanının kara tarafında konumlanan alandır. Ayrıca hava tarafından kara tarafına geçiş noktasıdır. Bu iki alan arasındaki sınır, terminal binasının apron tarafındaki kapısında başlamaktadır. Terminal tasarımı yapılırken, terminalin işlevi, hava tarafı kapasitesi, yer ulaşımı ve hizmet verilen uçak sayısı göz önünde bulundurulması gereken ana etkenlerdir.

A.B.D.’deki havalimanları Havalimanı ve Hava yolu Taşımacılığı Kalkındırma Kanunu’na (1982) göre aşağıdaki gibi kategorize edilmiştir:
• Birincil Havalimanları: Yıllık 1 milyondan fazla yolcu potansiyeline sahip havalimanlarıdır.
• Ticari Amaçlı Havalimanları: Tarifeli yolcu hizmetleri veren ve 50 bin-1 milyon arası yolcu kapasitesine sahip havalimanlarıdır.
• Genel Havacılık Havalimanları: Yıllık 2500’den az yolcu ağırlama kapasitesine sahip ve tarifeli uçuşlardan çok iş amaçlı uçuşların ağırlıkta olduğu havalimanlarıdır.
• İkincil Havalimanları: Birincil havalimanlarında herhangi bir sıkışıklık olması durumunda trafiği rahatlatma görevini üstlenen havalimanlarıdır. Daha çok düşük maliyetli taşıyıcılar tarafından tercih edilmektedirler.

Hava yolu taşımacılığının alt sistemlerinden bir olan bölgesel hava yolu taşımacılığı hızla gelişmesinin başlıca nedenleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır:
• Yolcu beklentilerinde meydana gelen değişiklikler,
• İnsanların gelirlerinin yükselmesi,
• Büyük hava yolu işletmelerinin desteklemesi,
• Bölgesel uçakların bazı hatlar için uygun ve ekonomik olması,
• Yeni hatların açılması,
• Büyük hava yolu işletmelerinin rekabet stratejileri geliştirmesi,
• Bölgesel uçakların kullanım kolaylıkları,
• Düşük havaalanı ücret tarifeleri,
• Yerel ve merkezi yönetimler tarafından desteklenmesi,
• Teknolojideki gelişmelerin bölgesel uçaklara uygulanması.

Bazı devletler, mülkiyetlerinde bulunan bazı havalimanlarının daha fazla otorite ile daha iyi işletileceği fikrine istinaden mülkiyetleri kendilerinde kalmak şartıyla işletmesini oluşturdukları özerk statüye sahip kuruluşlara devretmektedir. İngiliz Havaalanı Otoritesi BAA, bu tip bir uygulamanın öncüsü konumundadır. Kurulduğu 1996 yılında ilk olarak Londra’da bulunan Heatrow, Gatwick, Stansted gibi havalimanlarıyla kısa zamanda bu havalimanlarının kârâ geçmesini sağlamıştır.

Bu tip havalimanları kamu ve özel sektör yatırımı ile yapıldıktan sonra yine kamu ve özel teşebbüs ile birlikte işletilen havalimanlarıdır. Bu uygulamada havalimanının mülkiyet ve işletim hisseleri kamu ve özel kuruluş arasında paylaştırılmaktadır. Bu uygulamanın başka bir biçiminde de havalimanının terminal ya da başka bir bölümünün işletiminin tamamen bir hava yoluna ya da başka bir özel kuruluşa verilmesidir. Bu durum özellikle Amerika’da oldukça yaygın olan bir durumdur. Örnek verecek olursak, Amerika’da bulunan John F. Kennedy Havalimanındaki terminal 7’nin British Airways tarafından işletilmesi buna güzel bir örnek olacaktır.

Havaalanı yer hizmetleri türleri, ilgili yönetmeliğin (SHY22) ikinci bölümü 5. maddesinde belirtildiği üzere şu şekildedir:
• Temsil,
• Yolcu Trafik,
• Yük Kontrolü ve Haberleşme,
• Ramp: Ramp, kargo ve posta, uçak temizlik, birim yükleme gereçlerinin kontrolü,
• Uçak Hat Bakım: Uçak hat bakım, yakıt ve yağ,
• Uçuş Operasyon,
• Ulaşım,
• İkram Servis,
• Gözetim ve Yönetim,
• Uçak özel Güvenlik Hizmet ve Denetimi.

Bu kurumlar, başta T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı olmak üzere, ülkemizde havacılığın ana otoritesi Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ), Demiryolları, Limanlar Ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLH) ve yardımcı kuruluşlardır.

Havacılığın sürdürülebilir bir şekilde kalkınmasını ve ilerlemesini sağlayacak uluslararası düzenlemeleri oluşturmak ve dünya havacılığına katkı sunmak amacı ile kurulmuş olan bu kurumların başlıcaları Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), Uluslararası Hava Taşıma Birliği (IATA), Avrupa Sivil Havacılık Konferansı (ECAC), Avrupa Hava Trafik Kontrol Birliği (EUROCONTROL), Avrupa Havacılık Güvenliği Kurumu (EASA) ve Uluslararası Havalimanları Konseyi (ACI) dır.