Hava Taşımacılığının Yapısı

Yolcu ve yük taşımaya yönelik birbiri ile ilişkili faaliyetlerin ve birimlerin meydana getirdiği bir sistem olan hava yolu ulaştırma sektörü; hava yolu işletmeciliği, hava seyrüsefer ve hava trafik kontrol hizmetleri, yer ve ikram hizmetleri, eğitim, bakım, ilgili alt ve üst yapılar ve diğer havacılık faaliyetleri ile bu faaliyetlerin tümünün uluslararası kurallara uygun olarak koordinasyonu ve denetimiyle ilgili faaliyetleri kapsamaktadır.

Hava yolu taşımacılığını genel havacılıktan ayıran temel özellik onun ticari bir amaç güdülerek ücret karşılığında ya da kira yoluyla yapılmasıdır. Diğer bir ifade ile hava yolu taşımacılığı, canlı veya cansız varlıkların bir hava aracı vasıtasıyla zaman ve yer faydası sağlayacak şekilde ticari bir amaç güdülerek, ücret karşılığında yer değiştirmesi işlemidir. 

Hava yolu taşımacılığı ticari amaçla, hava araçları kullanılarak, tarifeli veya tarifesiz olarak yolcu, yük ve posta taşıma faaliyetlerini kapsamaktadır. Hava yolu taşımacılığı yapan hava yolu işletmelerinin büyüklükleri; yüzlerce uçaktan oluşan filolarıyla günde binlerce sefer yapan çok büyük hava yolu işletmelerinden, küçük tek bir uçakla yılın sadece belirli aylarında operasyon yapan hava yolu işletmelerine kadar çok geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Genel havacılık faaliyetleri ise bireyler ve kamu kuruluşları tarafından farklı amaç ve faaliyetler kapsamında gerçekleştirilmektedir. Genel havacılık faaliyetleri ticari amaçla yapılabileceği gibi ticari bir kaygı olmaksızın toplum faydası gözetilerek de yapılabilir. Genel havacılık faaliyetleri çok geniş bir yelpazede faaliyet göstermesine karşın temel amacın ticari olmamasından kaynaklı olarak dar kapsamda faaliyet göstermektedir. Diğer bir ifade ile genel havacılık faaliyetleri ticari kaygılarla yapılmadığında hava yolu taşımacılığına göre daha dar kapsamlıdır.

Havacılık sektöründe talebin ölçülmesinde aşağıda sıralanan ölçüm araçları sıkça kullanılmaktadır;

• Yolcu sayısı (the number of passengers)
• Ücretli Yolcu-mil (Revenue passenger-miles)
• Ücretli Yolcu-kilometre (Revenue passenger-kilometres)
• Ücretli Mil-ton (Revenue ton miles)
• Ücretli Ton-kilometre (Revenue tonne-kilometres)

Hava yolu endüstrisinde herhangi iki nokta arasındaki uçuşa ilişkin talep fonksiyonunda yel alan unsurlar aşağıdaki maddeleri içerebilir;

• İki nokta arası hava yoluna olan talep
• Hava yolu firmasının bilet fiyatı
• Rakip firmanın bilet fiyatı
• Kişi başına düşen yıllık gelir (GSYİH)
• İki nokta arasında diğer ulaşım olanakları
• İki nokta arasında diğer ulaşım modlarının fiyatları
• Diğer faktörler (emniyet, müşteri sadakati, uçuş esnasında sağlanan olanaklar vd)

Fiyat, diğer sektörlerde olduğu gibi havacılık sektöründe de talebin temel belirleyicisi olmasına karşın havacılık sektöründe fiyat dışı bir takım belirleyiciler mevcuttur. Söz konusu belirleyiciler aşağıdaki gibi sıralanmaktadır.

• Bilet fiyatları,
• Yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri,
• Rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının fiyatları,
• Belirli bir pazardaki yolcu sayısı,
• Gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri,
• Ekonomik koşulların durumu,
• Yolcu tercihleri,
• Müşteri sadakati,
• Uçuşta sağlanan kolaylıklar,
• Uçuş sıklığı,
• Emniyet,
• Sıra dışı gelişen SARS, 11 Eylül terör saldırısı gibi durumlar.

Hava yolu taşımacılığında arz; üreticilerin satmaya razı oldukları ya da satabilecekleri mal veya hizmet miktarıdır. Hava yolu arzı ise, belirli bir zaman diliminde, belirli bir pazarda, belirli bir fiyattan, belirli sayıdaki koltuk kapasitesinin firma tarafında kullanıcıların hizmetine sunulması ya da firmanın bunu sunma yeteneği olarak tanımlanmaktadır.

Hava yolu sektöründe arz bir takım kısıtlamalara tabidir. Bunlar; uçak kapasitesi, havaalanı kapasitesi, hava yolu kapasitesi, yolcu talebi, slot tahsisi şeklinde sıralanabilir.

Hava yolu sektöründe arzın belirlenmesinde kullanılan birtakım göstergeler mevcuttur. Tıpkı talepte olduğu gibi arzda da fiyat en önemli belirleyicilerden biridir. Hava yolu sektöründe arzın diğer belirleyicileri aşağıdaki gibi sıralanmaktadır;

• Bilet fiyatları
• Girdi fiyatları
• Seyrüsefer ücretleri (navigation charges)
• Kullanılan teknoloji (technology)
• Diğer ulaşım modlarının durumu (availability of other mode of transportation)
• Kamu düzenlemeleri (government regulation)
• Rassal faktörler (stochastic factors)

Ücretli Yolcu-Kilometre (RPK-Revenue Passenger-Kilometers): Ücret karşılığı taşınan tüm yolcuların kilometre cinsinden kat ettikleri mesafeyi vermektedir. Aşağıda gösterildiği gibi hesaplanır.

Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısı x uçuş mesafesi (km)

En genel tanımıyla oligopol piyasalar birkaç satıcının (işletmenin) aynı ya da benzer ürünler üretmesidir. Oligopol piyasa teorisine göre bu pazarda faaliyet gösteren firmalar birini kolayca taklit edebilirler. En önemli rekabet aracı fiyat olmasına karşın fiyat dışı rekabet de mümkündür. Oligopol piyasaların en belirgin özelliği ise pazara girişin zor olmasıdır. Hava yolu endüstrisinde fiyat ve fiyat dışı (sık uçan yolcu programı gibi) rekabetin önemli yer tuttuğu görülmektedir. Bu kapsamda ekonomistler hava yolu endüstrisiyle ilgili olarak oligopolistik pazar yapısının özelliklerini taşıdığını belirtmektedirler.

Hava yolu şirketlerinin ölçek ekonomisinin sağladığı avantajlardan yararlanabilmeleri için, ulusal ve uluslararası uçuş frekanslarını ve ikili hava yolu antlaşma sayılarını arttırmaları, şirket evlilikleri ve birleşmeler yaparak daha geliş bir alanda faaliyet göstermeleri gerekmektedir.

Bir piyasada birkaç firmanın faaliyette bulunması, firmalar arasında sıkı bir rekabetin meydana gelmesine yol açmaktadır. Oligopol piyasa yapısına sahip endüstrilerde olduğu gibi benzer ürün üreten birkaç firmanın aynı piyasada faaliyette bulunması, firmaların birbirlerini yakından takip etmelerine ve durumlar karşısında benzer reaksiyonlar göstermesine yol açmaktadır. Hava yolu endüstrisinde faaliyet gösteren firmaların karşılıklı-çoklu bağımlılık ilişkisi içerisinde olması, birbirlerini taklit etmelerine ve benzer taktik adımlar atmalarına neden olmaktadır. Hava yolu işletmeleri ürünleri olan koltukları, yolcuların talep ve ihtiyaçlarına göre çeşitlendirerek pazarlayabilmektedirler. Aynı pazarda faaliyet gösteren hava yolu şirketleri rekabet edebilmek ve pazar paylarını koruyabilmek için rakip firmalarda meydana gelen değişimleri takip etmek ve bu değişimlere uyum sağlamak durumundadır.

Literatürde hava yolu endüstrisinde piyasaya giriş koşullarının kolay mı yoksa zor mu olduğu ile ilgili farklı görüşler mevcuttur. Demir yolu ulaşımıyla karşılaştırıldığında hava yolu endüstrisinde pazara giriş koşullarının nispeten daha kolay olduğu görülmektedir. Buna karşın Hava yolu endüstrisinin oldukça maliyetli bir sektör olması, pazara giriş koşullarını zorlaştırmaktadır. Örneğin hava araçlarının (uçak) oldukça yüksek bir maliyete sahip olması piyasada faaliyet göstermeyi zorlaştırmaktadır. Buna ek olarak yolcu yoğunluğunun yüksek olduğu şehir çiftlerinde slot tahsisinin zor ve havaalanlarına ödenen ücretin oldukça yüksek olması hava yolu endüstrisindeki maliyetleri yükseltmektedir. Rekabetin çok yoğun bir şekilde yaşandığı havacılık sektöründe buna bağlı olarak kar marjının düşük olması da sektörde faaliyet göstermeyi zorlaştırmaktadır.

Hava yolu taşımacılığının yapılan yasal değişikliklerin etkisiyle serbestleşerek özel teşebbüsünde bu alanda faaliyette bulunmasının önü açılmıştır. Uygulanan liberal ekonomik politikaların etkisiyle sivil havacılık sektörü hızlı bir gelişim içerisine girmiştir. Piyasada faaliyet gösteren hava yolu şirketlerindeki artış, hava yolu trafiğinin artmasına, fiyatların düşmesine ve fiyat savaşlarının başlamasına neden olmuştur. Yapılan yasal değişiklikler sonrası pazarda faaliyet gösteren şirket sayısı ve hava yolu firmaların kendi aralarında yaptıkları ikili antlaşmalar (code-share) önemli ölçüde artmıştır. Bu sayede hava yolu şirketlerinin uçuş ağı genişlemiş, havacılığın piyasa yapısı tamamen değişmiştir. Pazara giriş önündeki engellerin kaldırılması ve hava yolu şirketleri arasındaki ikili antlaşmalar aynı zamanda, şirketlerinin pazar paylarında önemli artışlar yaşanmasına olanak sağlamıştır.

Havacılık sektörü teknolojik gelişime en açık sektörlerin başında gelmektedir. Bunun yanı sıra sektörde kullanılan teknoloji sürekli olarak değişmektedir. Söz konusu gelişimin askeri alanda kullanılan uçakların sivil havacılıkta kullanılmaya başlanmasıyla başladığı görülmektedir. Bu kapsamda ikinci dünya savaşından itibaren sivil havacılık sektörünün hızlı bir değişim ve gelişim sürecine girdiği görülmektedir. Bu gelişimi süreci içerisinde 1960 yılından sonra pervaneli uçakların yerini jet motorlu uçakların almasının önemli payı vardır. Havacılıkta en önemli maliyet unsuru uçaklardır. Bu aynı zamanda kullanılan teknolojinin önemli yer tutmasından kaynaklanmaktadır. Diğer oligopolistik özellik gösteren sektörlerin hiç birinde havacılık endüstrisinde olduğu gibi toplam varlıkların %60’lık kısmı mobil varlıklardan oluşmamaktadır.  Sektörde yaşanan teknolojik gelişmeler ve yoğun rekabetin etkisiyle, hava yolu şirketleri kullandıkları ekipmanları ortalama her sekiz yılda bir yenilemektedir. Bu durum havacılık endüstrisinde kullanılan teknolojide yüksek devir hızının olduğunu göstermektedir.

Hava yolu şirketleri açısından yakıt ve işgücü maliyeleri karlılığı önemli ölçüde etkileyen faktörlerdendir. Ürün farklılaşması yoluyla rekabet avantajı elde edemeyen hava yolu şirketleri, mümkün olan en düşük maliyetle faaliyette bulunarak stratejik üstünlük elde etmeye çalışırlar. Şirketler, rekabet avantajı elde etmek ve karlılıklarını arttırmak amacıyla yakıt ve işgücü maliyetleri düşürmeye çalışırlar. Bilindiği üzere yakıt ve işgücü maliyetleri hava yolu şirketleri açısından sabit maliyet niteliğindedir ve şirketlerin bu maliyetler üzerindeki kontrol güçleri oldukça sınırlıdır. Hava yolu endüstrisinde çalışan personelin sertifikalandırılmış ve eğitimli olması gerekmektedir. Kalifiye personel istihdam etme zorunluluğu, hava yolu şirketleri açısından maliyetlidir. Buna ek olarak hava yolu endüstrisinde sendikalaşma oranının nispeten yüksek olması da maliyetleri yükselten diğer bir faktördür.

Ülkelerin hava yolu sektörüne bir takım sübvansiyonlarda bulunmalarının temel nedeni, havacılık sektörünün ülkeler açısından stratejik bir öneme sahip olmasıdır. Bunun yanı sıra ülkeler, milli çıkarların korunması amacıyla bu sektörün desteklenmesi gerektiği inancına sahiptirler. Bu kapsamda ülkelerin havacılık sektörünü destekleme nedeni, havacılık sektöründe meydana gelebilecek bir krizin domino etkisi yaratabileceği ve diğer sektörlerin de krize girebileceğine olan inancın önemli rol oynadığının bilinmesidir.

Ülkerler hava yolu şirketlerinden alınan vergilerin azaltılması, havaalanı kullanım ücretlerinin düşürülmesi veya kaldırılması ya da finansal destek sağlama yoluyla şirketlere sübvansiyon desteği sağlarlar.

Havacılığı diğer ulaşım sistemlerinden ayıran en önemli özellik uzun mesafeleri hızlı bir şekilde kat etme olanağı sağlamasıdır. Doğal bir afet meydana geldiğinde (deprem, sel, tusunami gibi) ya da istenmeyen çevresel bir olayın gerçekleşmesi durumunda (orman yangınları gibi) en hızlı müdahale aracı olması havacılığın sosyal faydalarına örnek olarak gösterilebilir. Hava taşımacılığının diğer bir sosyal faydası ise, özellikle gelişmekte olan ülkelerin eğitim ve kültür anlamında dünya ile entegrasyona katkı sağlamasıdır. Bunun yanında bilginin ve teknolojinin kullanılması ve yaygınlaşmasına önemli katkılar sunmaktadır.

Hava taşımacılığının sağladığı diğer sosyal faydalar; Yabancı ülkelere ve uzak bölgelere seyahat olanağı sağlar, Farklı kültürlerin ve ulusların anlaşılmasını kolaylaştırır, Çok kültürlü toplumların gelişimine katkı sağlar, Yaşam standartlarını geliştirici seçenekler sunar.

Ekonomik büyüme ve hava taşımacılığı talebi arasında karşılıklı bir ilişikli söz konusudur. Ekonomik büyüme, hava taşımacılığı talebini olumlu olarak etkiler. Buna ek olarak hava taşımacılığına yönelik talep artışı da, ekonomik büyümeye olumlu yönde katkı sunar. Bu açıdan değerlendirildiğinde hava taşımacılığının, ekonomik büyümenin sağlanmasında önemli bir girdi olduğu açık bir şekilde görülmektedir. Havacılığın istihdam yaratma potansiyeli ve ekonomik büyümeye olan katkısı, en temel ekonomik faydaları olarak değerlendirilebilir. Özellikle gelişmekte olan veya kapalı ekonomik yapıya sahip ülkelerde havacılığın ekonomik büyümeye olan katkısı daha fazladır.