HAVA HUKUKU

Rekabet: Mal ve hizmet piyasalarındaki teşebbüsler arasında özgürce ekonomik kararlar verilebilmesini sağlayan yarıştır.

Monopol: Bir malın tek bir satıcısının bulunduğu piyasadır.

Rekabet hukukunun ilk doğduğu yer olan ABD'dir

Deregülasyon: Belli bir alanda devlet kısıtlamalarının azaltılması ya da tamamen kaldırılması durumudur

Avrupa Topluluğu Kuruluş Antlaşması’nın rekabet maddelerinin hava yolu taşımacılığına
tamamıyla uygulanması uzun zaman almıştır. Bunun sebeplerinden biri Topluluk hava
taşımacılığı sektörü liberalleşmeden rekabet kurallarının etkisiz olacağı görüşüydü.

487/2009 sayılı Tüzüğe göre, Komisyon Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma’nın 101(1) (eski madde numarası 81(1)) maddesine göre yasaktan muaf olan belli anlaşma, karar ve uyumlu eylemlerle ilgili tüzük kabul edebilir. Komisyon özellikle
aşağıdaki konularla ilgili anlaşma, karar ve uyumlu eylemlere yönelik grup muafiyetlerini kabul edebilir:
• Hava yolu işletmelerinin uçuş tarifelerinin ortak planlaması ve koordinasyonu.
• Tarifeli hava yolu taşımacılığı hizmetlerinde yolcu, bagaj ve yük taşımacılığının fiyat tarifeleri hakkında danışma.
• Yeni açılmış ve yoğunluğu düşük, tarifeli hava yolu taşımacılığı hatlarında (Pazara erişimin ve/veya pazara girişin tüm hava yolu işletmeleri için yeni olduğu hava yolu pazarlarında) ortak uçuş faaliyetlerinin düzenlenmesi.
• Havaalanlarında ve havaalanı planlamasında (programlamada) slot tahsisi; Komisyon 18 Ocak 1993 ve 95/93 sayılı topluluk havaalanlarında slot tahsisi için ortak kurallar hakkında Konsey Tüzüğü ile uyumlu olmaya dikkat etmelidir.
• Hava taşımacılığı kapsamında faaliyet gösteren işletmelerin, uçuş tarifelerinin belirlenmesi, rezervasyon ve biletleme işlemlerine ilişkin bilgisayarlı rezervasyon sistemlerinin ortak satın alımı, geliştirilmesi ve işletilmesi; komisyon 24 Temmuz 1989 tarih ve 2299/89 sayılı bilgisayarlı rezervasyon sistemleri için davranış kodu hakkında Konsey Tüzüğü ile uyumlu olmaya dikkat etmelidir

Ciro: Satıştan elde edilen gelirlerin tümü

Avrupa Birliği’nde devlet yardımları, Roma Antlaşması’nın 87. maddesinde düzenlenmişken Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma’nın 107-109. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Antlaşmanın 107. maddesinin 3. fıkrasına göre aşağıdaki desteklerin iç pazarla bağdaştığı kabul edilmektedir:

1. Yaşam standardının anormal ölçüde düşük olduğu veya ciddi boyutta eksik istihdamın var olduğu bölgeler ile yapısal, ekonomik ve sosyal durumları göz önüne alınarak, bölgelerin ekonomik gelişmesini teşvik etmeye yönelik destekler.
2. Avrupa’nın ortak çıkarını ilgilendiren önemli bir projenin gerçekleştirilmesinin teşvik edilmesine veya bir üye devlet ekonomisinde ortaya çıkan ciddi bir bozulmanın düzeltilmesine yönelik destekler.
3. Ticaret koşulları ortak çıkarlara zarar verecek ölçüde olumsuz şekilde etkilemedikçe, belirli ekonomik faaliyetlerin veya belirli ekonomik bölgelerin gelişmesini kolaylaştırmaya yönelik destekler.
4. Ticaret koşullarını ve Birlik içindeki rekabeti ortak çıkarlara aykırılık teşkil edecek ölçüde etkilememesi kaydıyla, kültürün ve kültürel mirasın korunmasını teşvik etmeye yönelik destekler.
5. Konsey’in, Komisyon’un önerisi üzerine bir kararla belirleyeceği diğer destek kategorileri.

Devlet yardımı Komisyon tarafından onaylandığında şu koşullara tabi tutulmaktaydı:
• Yardım yeniden yapılanma programının bir kısmını oluşturmalı ve sınırlı bir süre için yapılmalıdır. Örneğin, finansal sağlık ve gelecekteki ticari canlılığını güvence etmede teşebbüsü yenilemek için yapılmalıdır
• Yeniden yapılanma programı müstakil olmalı, yani programın süresi boyunca ya da gelecekte daha fazla yardım istenmemelidir. Yardım bu yüzden bir kez, son kez prensibinde bir kerelik olmalıdır.
• Finansal ve ticari canlılığın tekrar kazanılması için gerekliyse yeniden yapılanma programı kapasiteyi kesmelidir.
• Program herhangi bir genişlemeyi öngörmemelidir örneğin, hava aracı sayısında ya da koltuk sayısında artışa sebep olmamalıdır.
• Hükûmet hava yolu şirketinin yönetiminde rol oynamamalıdır.

Hâkim Durum: Belirli bir piyasadaki bir veya birden fazla teşebbüsün, rakipleri ve
müşterilerinden bağımsız hareket ederek fiyat, arz, üretim ve dağıtım miktarı gibi ekonomik parametreleri belirleyebilme gücü

Komisyon Birleşmelerin Kontrolü Tüzüğü’nde yer alan yeni Birleşme Tüzüğü 1 Mayıs 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Birliği Antlaşması’yla Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma’nın adı Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşma olarak değişmiştir.

Avrupa Birliği (AB) ile Türkiye arasındaki Ortaklık Anlaşması çerçevesinde oluşturulan Ortaklık Konseyi’nin 6 Mart 1995 tarih ve 1/95 sayılı kararı ile bir Gümrük Birliği kurulmuştur.

14 Aralık 1987 tarihinde kabul edilen ilk liberalizasyon önlemleri paketiyle, ücretler, kapasite paylaşımı ve pazara giriş kurallarında esneklik getirilmiştir. Ayrıca AB sınırları içinde gerçekleşen sivil havacılık meselelerine topluluk kontrolü prensibi getirilmiştir.

26 Şubat 2004 tarih ve 411/2004 sayılı Konsey Tüzüğü, AB ve üçüncü ülkeler arasındaki hava yolu taşımacılığına rekabet kurallarının uygulanmasıyla ilgili 3975/87 sayılı Konsey Tüzüğünü yürürlükten kaldırırken, 3976/87 sayılı Konsey Tüzüğü ile 1/2003 sayılı Konsey Tüzüğünde değişiklik yapmıştır.

Rekabeti sınırlayıcı nitelik taşıyan anlaşma ve uyumlu eylemler, belirli koşulları taşımaları halinde yasaklama dışında bırakılmaktadır: Bu durum muafiyet olarak adlandırılır.
Muafiyet, bireysel muafiyet ve grup muafiyeti olmak üzere ikiye ayrılır. Grup muafiyeti, muafiyet şartlarının gerçekleşmesi halinde Komisyonun belirli konulardaki anlaşma türlerine çıkartacağı tüzükler ile toplu olarak muafiyet tanımasıdır. Örneğin, araştırma geliştirme anlaşmalarına grup muafiyeti tanınması. Bireysel muafiyet ise grup muafiyeti tebliği kapsamı dışında kalan durumlarda muafiyet şartlarının gerçekleşmesi halinde Komisyon tarafından verilen muafiyettir.

Rekabet kanunları bir çeşit ekonomi anayasası olarak görülebilir. Serbest rekabetçi sistemleri benimseyen tüm ekonomilerde, bu sistemi koruyucu nitelikli rekabet kanunlarına gerek duyulmaktadır. Ekonomi hukuku açısından bakıldığında, rekabet kanunlarının ya da ekonomideki ifadesiyle anti tröst kanunlarının amaçlarının, oligopolcü teşebbüslerin kartel oluşturmalarının ya da birleşerek (tröst) monopol gücü elde etmelerinin veya elde etmeye çalışmalarının engellenmesi olduğu belirtilmektedir. Rekabetin ortadan kalkması sonucu ortaya çıkacak sorunların bertaraf edilmesi, ekonomik sistemin bir rekabet kanunu ile desteklenmesi ve bu kanunu uygulayacak etkin bir rekabet otoritesinin tesis edilmesi ile mümkün olabilecektir. Türkiye’de de Rekabet Kurumu ve 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun ile bu sağlanmaya çalışılmaktadır.

3976/87 sayılı Konsey Tüzüğüne dayanılarak, hava yolu taşımacılığı sektöründeki bazı anlaşma, karar ve uyumlu eylemlerin Roma Antlaşması’nın 81 ve 82’nci maddelerinin uygulanmasından muaf tutulmasına ilişkin olarak, 25 Haziran 1993 tarihinde 1617/93 sayılı Komisyon Tüzüğü” çıkarılmıştır. Bu tüzüğün adı “tarifeli hava yolu taşımacılığında uçuş tarifelerinin ortaklaşa planlanması ve koordinasyonu, ortak uçuş faaliyetleri, yolcu ve kargo fiyat tarifeleri hakkında danışma ve havaalanlarında slot tahsisi ile ilgili konularda yapılan anlaşma ve uyumlu eylemlere Roma Antlaşması’nın 81(3) maddesinin uygulanması ile ilgili 1617/93 sayılı Komisyon Tüzüğü”dür.

Birleşmelerin Kontrolü Tüzüğü Komisyona Topluluk boyutundaki bütün birleşmeleri inceleme yetkisi verir. Tüzükte yer almamasına rağmen, belirlenen ciro eşiklerini aşıyorsa Komisyon AB dışında meydana gelen bir birleşmeye de Tüzüğü uygulayabilecektir. Böylece bir birleşme topluluk boyutunda ise birleşen taraflar AB ülkeleri vatandaşları olmasa bile Birleşmelerin Kontrolü Tüzüğü uygulanabilecektir. Tüzüğün bulunduğu ülkenin kanunları dışında uygulanmasında, uluslararası hukuk prensipleri temel olarak alınmıştır.
Hava yolu taşımacılığı sektöründe coğrafik olarak eşiklerin belirlenmesi karışıktır bu nedenle özel kurallar uygulanır. Coğrafi olarak ciro eşiklerini belirlemek için Komisyon üç farklı yöntemden yararlanmaktadır:
• “50-50” yöntemi: Kalkış ve varış noktalarındaki ülkelere 50-50 temeline göre tahsis edilen her bir hava yolu pazarı üzerinde meydana getirilen ciro/devir.
• Satış noktası yöntemi: Biletlerin satıldığı ülkeye tahsis edilen hava yolu taşımacılığı hizmetlerinden ortaya çıkan ciro.
• Son varış noktası yöntemi: Varış noktasına göre tahsis edilen hava yolu taşımacılığı hizmetlerinden ortaya çıkan ciro.
Kararlarında Komisyon bu yöntemlerden hangisinin kabul edilmesi gerektiğini hiçbir zaman belirtmemiştir ve bu yöntemlerden birini diğerine tercih etmediğini açıkça ifade etmiştir

ABD ve AB rekabet otoriteleri arasında rekabeti bozan durumlar için büyük ölçüde iş birliği içinde hareket edilmesine rağmen arada sırada anlaşmazlıklar da olmaktadır.
Bunun en çarpıcı ve en dikkat çekici örneği GE/Honeywell davasıdır. General Electric ve Honeywell şirketleri arasındaki birleşme kararı, ABD rekabet otoriteleri tarafından onaylanırken AB Komisyonu tarafından AB Rekabet Hukuku ile uyumsuz olduğu gerekçesiyle onaylanmamıştır. Birleşme kararı, lider uçak motoru üreticisi GE’nin lider havacılık ürünleri üreticisi Honeywell’i devralmasını içermekteydi. Komisyon önerilen devralmanın GE’nin büyük jet motoru pazarındaki hakim durumunu güçlendireceği ve havacılık ürünleri pazarında hakim durum yaratacağı sonucuna varmıştır.
Komisyon özellikle Honeywell’in, GE’nin finansal gücünden faydalanacağı (GE sermayesi yoluyla), GE’nin havaaracı satın alma, finanse etme ve leasing hizmetleri yoluyla ve indirimli ürün zincirleri yoluyla dikey birleşmeler için potansiyel oluşturacağı kanaatine varmıştır. Komisyonun kararı ABD rekabet otoriteleri tarafından eleştirilmiştir. Onlara göre; GE zaten büyük jet motoru pazarında hakim durumdadır ve birleşme ne bu hakim durumu güçlendirir ne de havacılık ürünleri pazarında hakim durum yaratır. Honeywell’in rakipleri finansal olarak sağlam yapıdadır, karşı strateji izleyebilirler. Honeywell’in ana müşterileri olan Boeing ve Airbus şirketleri de pazarda yoğun bir rekabet içindedirler.
GE/Honeywell işlemi sonucunda ABD rekabet otoriteleri tarafından yapılan açıklamalara göre, ABD ve AB arasında aykırı birleşmeler ve bunların etkileri üzerine büyük bir fikir ayrılığı ortaya çıkmıştır. AB’nin aykırı birleşmelere yaklaşımı, ABD rekabet politikasının temel ilkeleri ile çelişmektedir. ABD rekabet hukuku rakipleri değil rekabeti korumaktadır.

Devlet yardımı Komisyon tarafından onaylandığında şu koşullara tabi tutulmaktaydı:
• Yardım yeniden yapılanma programının bir kısmını oluşturmalı ve sınırlı bir süre için yapılmalıdır. Örneğin, finansal sağlık ve gelecekteki ticari canlılığını güvence etmede teşebbüsü yenilemek için yapılmalıdır
• Yeniden yapılanma programı müstakil olmalı, yani programın süresi boyunca ya da gelecekte daha fazla yardım istenmemelidir. Yardım bu yüzden bir kez, son kez prensibinde bir kerelik olmalıdır.

• Finansal ve ticari canlılığın tekrar kazanılması için gerekliyse yeniden yapılanma programı kapasiteyi kesmelidir.
• Program herhangi bir genişlemeyi öngörmemelidir örneğin, hava aracı sayısında ya da koltuk sayısında artışa sebep olmamalıdır.
• Hükûmet hava yolu şirketinin yönetiminde rol oynamamalıdır. Kılavuza ek olarak 659/1999 sayılı ve 22 Mart 1999 tarihli Konsey Tüzüğü de Antlaşmanın 88. maddesinin (eski 93.madde) uygulanmasında detaylı kuralları içermektedir.
Kılavuza ve Tüzüğe göre Komisyon, tek pazarın liberalleştirilmesini tamamlama görüşüyle, ilgili hava yolu şirketlerinin yeniden yapılanmasına yardım etmek üzere yetkilendirilmiştir. Yeniden yapılanma ihtiyacı olan hava yolu şirketlerinin çoğuna yardım edilmiş ve artık devlet yardımının gerekli olmadığı düşünülmeye başlanmıştır.

Damping: İhracatçı firmanın malını dış piyasada, iç piyasada sattığından daha düşük fiyatla satmasıdır.

Hâkim Durum: Belirli bir piyasadaki bir veya birden fazla teşebbüsün, rakipleri ve müşterilerinden bağımsız hareket ederek fiyat, arz, üretim ve dağıtım miktarı gibi ekonomik parametreleri belirleyebilme gücü

Uyumlu Eylem: İki ya da daha fazla teşebbüsün aralarında yazılı veya sözlü bir anlaşma bulunmaksızın, bilinçli olarak ekonomik ve rasyonel gerekçelere dayanmayan paralel davranışlarda bulunmaları

Slot: Havaalanında belirli bir gün ve saatte iniş veya kalkış amacıyla alt yapının tamamını kullanmak üzere verilen izindir.

Deregülasyon: Belli bir alanda devlet kısıtlamalarının azaltılması ya da tamamen kaldırılması durumudur.

Anti tröst: Ekonomide tekelleşmeye engel olma, tekelleşmenin karşıtı.

Türkiye’de hava yolu taşımacılığında devlet yardımı olarak görülebilecek uygulamalar şunlardır: hava yolu şirketlerine yakıt alımlarında sağlanan özel tüketim vergisi muafiyeti, THY’ye verilen geçmiş hazine garantileri

Rekabet Kurumunun muafiyet verebilmesi için yapılan anlaşmanın hizmetin sunulmasında yeni gelişme ve iyileşmeler sağlaması, tüketicinin bundan yarar sağlaması, ilgili piyasanın önemli bir bölümünde rekabetin ortadan kalkmaması, rekabetin belirtilen amaçların elde edilmesi için zorunlu
olanlardan fazla sınırlanmaması gerekmektedir. Eğer anlaşma bu dört koşulu sağlamıyorsa muafiyet verilmeyecektir.
Ayrıca anlaşma rekabeti sınırlandırıyor veya ortadan kaldırıyorsa Rekabet Kurumu tarafından yaptırım uygulanacaktır.

Türkiye’de hava yolu taşımalacılığı sektöründe liberalleşme 2003 yılında başlamıştır. 2003 yılının sonlarına doğru Ulaştırma Bakanlığı tarafından özel hava yolu işletmelerinin iç hat pazarına girmelerinin önündeki engeller kaldırılmış böylece rekabet ortamının oluşması için zemin hazırlanmıştır.