HAVA HUKUKU

Hava araçlarının çeşitli şekillerde sınıflandırılmaları mümkündür. Fiziki yapılarına göre hava araçları, havadan ağır olan hava araçları ve havadan hafif olan hava araçları olarak ikiye ayrılır. Havadan ağır hava araçları da motor kuvvetiyle uçanlar (uçak, amfibik, motorlu planör, helikopter, gyroplane) ve motorsuz uçanlar (planör, paraşüt, uçurtmalar) diye ayrılmaktadır

Hava araçlarının çeşitli şekillerde sınıflandırılmaları mümkündür. Fiziki yapılarına göre hava araçları, havadan ağır olan hava araçları ve havadan hafif olan hava araçları olarak ikiye ayrılır. Havadan ağır hava araçları da motor kuvvetiyle uçanlar (uçak, amfibik, motorlu planör, helikopter, gyroplane) ve motorsuz uçanlar (planör, paraşüt, uçurtmalar) diye ayrılmaktadır. Havadan hafif olan hava araçları da motorlu (kabili sevk balonlar) ve motorsuz (serbest ve bağlı balonlar) olarak ayrılmaktadır.

Türk Sivil Havacılık Kanunu’nda ise hem “devlet hava aracı”nın hem “Türk Sivil Hava Aracı”nın tanımı 3. maddede yapılmıştır. Buna göre, devlet hava aracı, devletin askerlik, güvenlik, gümrük ve orman yangınları ile mücadele hizmetlerinde kullandığı hava araçlarını ifade etmektedir. “Türk Sivil Hava Aracı” terimi ise devlet hava araçları tanımı dışında kalan ve mülkiyeti Türk Devletine veya kamu tüzel kişilerine veya Türk vatandaşlarına ait araçlar için kullanılmaktadır. Tüzel bir kişiği olan THK'nun eğitim faaliyetinde kullandığı uçakları Türk Sivil Hava Aracı niteliğinde olacaktır.

Uluslararası hukukta hava araçlarının tâbiiyeti konusu Şikago Sözleşmesi’nin 17-21. maddelerinde düzenlenmiştir. Sivil hava araçlarında kural, tescil devletinin tâbiiyetinin taşınmasıdır (m.17). Bir hava aracının birden fazla devlete tescili geçerli değildir; ancak tescilin bir devletten diğerine taşınması mümkündür. (m.18). Hava aracının bir âkit devlette tescili yahut tescil edilmişse transferi söz konusu âkit devletin hukukuna göre olacaktır (m.19). Milletlerarası hava seyrüseferine katılan her hava aracı tâbiiyet ve tescil işaretlerini taşımak durumundadır. (m.20) Son olarak, âkit devletlerin birbirlerine ya da Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatına talep üzerine tescil ve sicile tescil edilmiş hava aracının mülkiyeti ile ilgili bilgi vermek yükümlülüğü de mevcuttur

Türk Sivil Havacılık Kanunu m.57 uyarınca, sivil uçak sicilinde ve verilecek tescil belgesinde en az aşağıdaki kayıtlar yer alır.
a) Sivil hava aracının;
(1) Yapımcısının ticaret unvanı ve adresi.
(2) Yapım tarihi ve seri numarası.
(3) Yapımcının sivil hava aracı için belirlediği tip, model, marka.
b) Malikin;
(1) Gerçek kişi ise, adı ve soyadı, adresi, varsa ticaret unvanı ve kayıtlı bulunduğu
ticaret sicili ile sicil numarası.
(2) Ticaret ortaklığı ise, ortaklığın nevi, ticaret unvanı, kayıtlı bulunduğu ticaret
sicili ile sicil numarası.
(3) Diğer tüzel kişilerden ise; adı ve merkezi.
c) İktisap şekli.
d) Verilen tescil işareti.

Bir hava aracının mülkiyetinin nakli için, yazılı şekil şartı getirilmiştir. Bu nedenle mülkiyeti devredecek kişiyle devralacak kişi arasında mülkiyetin nakline dair yazılı bir sözleşme yapılması gerekir. Alıcının  Türkiye’de Türk kanunlarına göre kurulmuş bir şirket olması şartı ise aranmaz. Öte yandan sözleşmelerin  noter huzurunda yapılması yeterliyken mülkiyetin devri için zilyetliğin devri şartı aranmaktadır.

Bu genel tanımın aksine, Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 118 ve 119. maddeleri, kira ve çarter sözleşmelerine ayrılmış; ancak Kanunda sözleşmelerin tanımı yapılmamıştır. Uygulamada, uçağın kapasitesinin farklı farklı kişilere tahsisine dair sözleşmelere “çarter sözleşmesi”; bu şekilde tahsis olunan uçağın, tarifeli seferler dışında (non-scheduled) gerçekleştirilen operasyonuna ise, “çarter uçuşu” (charter flight) denilmektedir.

Hava aracının, uçuş ekibiyle donatılarak tahsis olunması, yani tahsis edenin, teknik yönetim kendi üzerinde kalacak şekilde uçağın ticari idaresini, uçuş ekibiyle birlikte kiracıya bırakması da  mümkündür. Havacılıkta sıklıkla kullanılan bu sözleşmeye ise, “wet lease” denir. Wet lease’de hava aracı, uçuş ekibi ile birlikte tahsis olunmaktadır. Uçuş ekibi (flight crew), kokpit ekibi (cockpit crew) ve kabin ekibinden (cabin crew) meydana gelir. Pilotlar ve varsa uçuş mühendisleri, kokpit ekibini; kabin amiri ve kabinde görevli diğer kabin personeli ise, kabin ekibini oluşturur. Hava aracının kabin ekibi olmaksızın sadece kokpit ekibi ile birlikte veya tek başına kabin ekibi ile birlikte wet lease kapsamında tahsisi durumunda ise, “damp lease” sözleşmesinden söz edilir.

Taşıyıcının hava yolu ile taşıma taahhüdünün yanı sıra aynı sözleşmede hava taşıması dışında kalan bir taşımayı veya taşımaları da taahhüt etmiş olduğu taşımalara karma taşıma denir. Kısmen hava yolu, kısmen de başka herhangi bir suretle yapılan birleşik taşımalar hâlinde hava hukuku kuralları sadece hava yolu ile yapılan taşıma kısmına uygulanır.

Zincirleme taşımalarda, bir taşıyıcı aynı sözleşmede hepsi hava yolu ile olmak üzere birden fazla taşımayı taahhüt eder veya yine hepsi hava yolu ile olmak üzere birden fazla
taşıyıcı birden fazla taşıma safhasını taahhüt eder. Taşımanın birbiri ardınca değişik taşıyıcılar tarafından yapılması hâlinde; yolcu bagaj veya yükü kabul etmiş olan her taşıyıcı, hava hukuku hükümlerine tabi olur ve taşımanın kendi denetiminde yapılan bölümü ile ilgili olduğu ölçüde, taşıma sözleşmesinin taraflarından biri sayılır.

Hava aracının hukuki niteliğinin ne olduğu Türk Sivil Havacılık Kanununda yer almaktadır. Kanunun  65. maddesine göre, “bu Kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, hava araçları menkul mal hükümlerine tabidir” demektedir. Bu bağlamda hava araçları Medenî Kanun’un menkul mal hükümlerine tabi olacaktır. Devlet hava araçları hava araçları siciline kayıt edilmezler. TSHK’na göre uçak siciline sadece Türk sivil hava araçları tescil edilebilir (TSHK m.50).

Türkiye'nin de taraf olduğu, 5/6/1945 tarihli Şikago Sözleşmesi hava hukukunun anayasası olarak kabul edilmektedir.

Taşıyıcının hava yolu ile taşıma taahhüdünün yanı sıra aynı sözleşmede hava taşıması dışında kalan bir taşımayı veya taşımaları da taahhüt etmiş olduğu taşımalara karma taşıma denir. Kısmen hava yolu, kısmen de başka herhangi bir suretle yapılan birleşik taşımalar hâlinde hava hukuku kuralları sadece hava yolu ile yapılan taşıma kısmına uygulanır.

Türk Sivil Havacılık Kanunu m.57 uyarınca, sivil uçak sicilinde ve verilecek tescil belgesinde yer verilecek kayıtlar sayılmıştır. Bu kayıtlarda değişiklik olduğu takdirde, ilgilinin, en geç on beş gün içinde başvurarak, yeni durumu sicile ve kayıt belgesine işletmesi zorunludur.

Taşıma sözleşmesinin tarafı olmamakla beraber “gönderilen”i de taşıma sözleşmesinin ilgililer başlığı altında ifade etmek gerekir. Gönderilen; taşıma sözleşmesine dayanarak taşıyıcıdan yükün kendi adına teslim edilmesini talep hakkına sahip olan kişidir.

Hava taşıma sözleşmesinin unsurları taşıma taahhüdü, ücret ve taşımanın havada hava aracı ile yapılmasıdır.

26 Mart 2011 tarihine kadar iç hat taşımalarına; Türkiye’nin 3 Aralık 1977 tarihinde, sonraki katılma yolu ile taraf olduğu Varşova Konvansiyonu hükümleri uygulanmıştır. Ancak 26 Mart 2011 tarihinde, Montreal Konvansiyonu’nun (1999 Tarihli Havayolu İle Uluslararası Taşımalarda Bazı Kuralların Birleştirilmesi Hakkında Sözleşme) Türk Hukuku bakımından yürürlüğe girmesiyle Türk Sivil Havacılık Kanunu’nda hüküm olmayan hâllerde artık Varşova Konvansiyonu yerine Montreal Konvansiyonu hükümleri uygulanmaya başlamıştır.

Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 70. maddesine göre, hava araçları üzerinde malik ile alacaklının anlaşması ve sicile tescil ile ipotek tesis olunabilir. İpotek tesisine ait anlaşmanın yazılı şekilde yapılması ve imzaların noterce onanmış olması şarttır. Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 69 ilâ 73’üncü maddeleri sebebiyle, hava aracı ipoteği, yabancı para üzerinden ya da birlikte ipotek şeklinde kurulabilir. Hükümden anlaşıldığı üzere uçak siciline tescil, hava aracı ipoteği bakımından kurucu bir etkiye sahiptir. Yoksa mülkiyetin devrindeki durumun aksine, tek başına yazılı bir sözleşme, ipoteğin kurulması için yeterli değildir.

Hava aracının mülkiyeti yazılı anlaşmanın tesisinin ardından devralana geçer. Yoksa uçak siciline tescil bu noktada kurucu değil, bildirici etkiye sahiptir. Nitekim Kanunun 66. maddesinde, yazılı sözleşmenin kâfi olduğuna işaret edilmiştir.

Fiziki yapılarına göre hava araçları, havadan ağır olan hava araçları ve havadan hafif olan hava araçları olarak ikiye ayrılır. Havadan ağır hava araçları da motor kuvvetiyle uçanlar (uçak, amfibik, motorlu planör, helikopter, gyroplane) ve motorsuz uçanlar (planör, paraşüt, uçurtmalar) diye ayrılmaktadır. Havadan hafif olan hava araçları da motorlu (kabili sevk balonlar) ve motorsuz (serbest ve bağlı balonlar) olarak ayrılmaktadır.