Sağlıkla İlgili Temel Kavramlar

Sağlık hizmetlerinin birincil ve asıl görevi insanın sağlığını korumak ve geliştirmektir.

Niteliği nedeniyle kendine özgü oldukça geniş bir alana sahip olan “sağlık” teriminin bir- kaç adet tanımı vardır. Bireylerin “yaşamlarını sürdürebilmelerinden”, “hasta olmamaları- na”, “günlük aktivitelerini yerine getirebilme yeterliliklerine”, “mutluluk duygusuna sahip olmalarına” ve “iyilik hâlinin sağlanmasına” varıncaya kadar farklı şekillerde tanımlanmalar söz konusudur. Başka bir tanıma göre sağlık, ölüm veya hastalık gibi olumsuz/ negatif durumların olmamasıdır.

Sağlığın pozitif anlamda en iyi tanımını Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ=WHO) 1948’de yapmıştır.

DSÖ sağlık kavramını “sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, mental (zihinsel, akılsal ve duygusal) ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli” olarak tanımlamıştır. 

Sağlığın, pozitif yönde en kapsamlı tanımını dünya sağlık örgütü (DSÖ) yapmıştır.

Sigara içmemek, alkol kullanmamak, alkollü araba sürmemek, düzenli spor yapmak, yeterli ve dengeli beslenmek sağlık için olumlu davranışlardır.

Sağlığın belirleyicileri ve sağlığı etkileyen faktörlerden ırk, genetik faktörler, yaşlanma gibi durumlar tercihe bağlı değildirler ve değiştirilemezler

Down sendromu, Turner sendromu, Klinefelter sendromu, yarık damak ve yarık dudak genetik hastalıklara örnek olarak verilebilir. 

Diyabetes Mellitus’un (DM) 2 formu vardır.

Yumurtalık kanseri, rahim kanserleri, doğumda rahim yırtılmaları, vaginal kanamalar ile bazı meme hastalıkları sadece kadınlarda görülen hastalıklara örnek olarak verilebilir.  Doğurganlık özellikleri nedeniyle kadınların gebelik, doğum ve doğum sonrası karşılaşabileceği birçok kadına özgü sağlık sorunları vardır. Bazı genetik, biyokimyasal ve hormonal faktörlerin etkisi ile romatoid artrit, depresyon gibi bazı hastalıklar kadınlarda daha fazla gözlenebilir. 

Kas-iskelet, dolaşım, solunum, gastrointestinal (sindirim), boşaltım ve nörolojik (sinir) sistem üzerinde doğru, bilinçli ve sürekli yapılan fiziksel aktivitelerin olumlu etkileri bulunmaktadır. 

Kişilerin sağlıklarının farkında olmaları, sağlıklarını bozacak ve hastalıklarını artıracak durumlardan kendi istek ve çabaları ile uzak kalma çabalarına “öz sorumluluk” denir.

Çevre temel olarak 4 bölümde incelenir. Bunlar; Fiziksel çevre, Kimyasal çevre, Biyoloji çevre ve Sosyokültürel çevredir. 

Fizikokimyasal çevre başlığı altında yer alan çevresel faktörlere; Termal koşullar, Aydınlatma, Gürültü, Radyasyon (Işıma), Basınç, Titreşim, Hava, Su, Toprak, Giyim, Kozmetikler, Atmosfer ve atmosferik olaylar, Güneş-ay-gezegenler ve diğer yıldız sistemleri, Kentleşme, Konutlar ve Her türlü kimayasal maddeler-bileşikler örnek olarak verilebilir. 

Sosyokültürel çevre açısından sağlığı etkileyen faktörler;e

• Meslek
• İş
• Ekonomik gelir
• Sosyal sınıf
• Eğitim
• Mülkiyet
• Etnik yapı
• Din
• Medeni durum
• Toplumsal cinsiyet
• Politik koşullar ve
• Aile yapısı örnek olarak verilebilir.

Çağdaş sağlık hizmeti anlayışının ilkeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Kişinin yaşamı bir bütündür, sağlıklı ve hastalıklı dönemler diye birbirinden ayrılamaz. Kişinin hastalığı, sağlıklı dönem diye bilinen dönemdeki birikimlerin sonucudur.
• Kişi ve çevresi bir bütündür ve birbirinden soyutlanamaz.
• Kişinin sağlığı, çevrenin özellikle de sosyal çevrenin bir fonksiyonudur.
• Sağlık hizmeti, hastadan çok sağlama götürülen bir hizmettir ve koruma tedaviden daha önemlidir.
• Bir toplumda en sık görülen, en çok öldüren, en çok sakat bırakan, en çok iş gücü kayıplarına yol açan, en çok sağlık harcamasına neden olan hastalık en önemli hastalıklardandır.
• Hastalık, yalnızca o kişiyi ilgilendirmez; ailesinden başlayarak tüm toplumu ilgilendirir.
• Sağlık hizmeti bir ekip hizmetidir. Ekibin tüm üyeleri değerlidir ve hepsinin rolü önemlidir.
   

Hizmeti sunan kişiler açısından geleneksel sağlık hizmet sunumu  anlayışı hekim ağırlıklı hizmet olup diğer sağlık  personelinin rolü kısıtlıdır. Hizmeti sunan kişiler açısından çağdaş sağlık hizmetleri sunumu özellikleri ise ekip hizmeti şeklinde olup, hekim ve tüm sağlık personelinin birlikte işbirliği içinde olmasıdır.  

Bir toplumda bir yılda 0-365 gün arasında ölen bebek sayısının, canlı doğum sayısına bölünmesi ile elde edilen sağlık göstergesine “Bebek Ölüm Hızı (BÖH)” denir ve binde olarak ifade edilir.

Temel Sağlık Hizmetleri, sağlık hizmetleri sunumu ile ilgili görüşün temelleri;

• Sosyal eşitlik
• Özsorumluluk
• Sağlık hizmetlerinin boyutu ve
• Uluslararası dayanışma olarak sıralanabilir. 

Çevreye yönelik koruyucu başlıca sağlık hizmetlerine; Fiziksel Çevrenin Geliştirilmesi, Kimyasal Çevrenin Geliştirilmesi ve Biyolojik Çevrenin Geliştirilmesi ana başlık olarak örnek olabilir. 

Tıbbi (medikal) Rehabilitasyon; kaybedilen organ yerine protez takılması veya güçsüzleşen organın, fizik tedavi vb. yöntemlerle yeniden güçlendirilerek kişinin günlük işlerini devam ettirebilmesini sağlayıcı hizmetlerdir.

Eğitim ve araştırma hastanesi olmayan devlet hastaneleri ve dal hastaneleri ile bu hastanelere bağlı semt poliklinikleri, E1 kodlu entegre ilçe hastanesi, Sağlık Bakanlığına bağlı ağız ve diş sağlığı merkezleri, kamu kurumlarına ait olup Ba-kanlıkça ruhsatlandırılmış olan hastaneler, tıp merkezleri ve dal merkezleri İkinci Basamak Resmî Sağlık Kurumlarına örnek olarak verilebilir. 

Sağlığın korunması basamakları aşağıdaki gibi sıralanabilir. 

• Birincil (Primer) koruma
• İkincil (Sekonder) koruma
• Üçüncül (Tersiyer) koruma 

Üçüncü (tersiyer) koruma; hastalığın klinik bulgu ve belirtilerinin ortaya çıkışından sonra, hastaların en iyi şekilde tedavisi, tedavinin başarılı veya yeterli olmadığı zaman gelişen sağlık ve sosyal sorunların rehabilite edilmesi (esenlendirilmesi) ile bireyin yaşamsal aktivitelere katılımının sağlanmasıdır.

Temel korunma kavramı;  toplumu sosyal, ekonomik ve kültürel yönden kalkındırarak hastalıklarda rol oynayan etmenlerin etkisini azaltmak ya da ortadan kaldırmaktır. Belli bir hastalığa özgü olmayıp birçok hastalığa ve genel yaşama ilişkin önlemlerdir. İlgili konuda mevzuat çıkartılması yoluyla yapılan korumadır.

Sağlığı geliştirme etkinlikleri şu stratejik yaklaşımları kapsamalıdır:

Mevzuat, Anayasa’daki ilgili hükümlere aykırı olmamak kaydıyla çıkarılan kanunlar (yasalar) ile bu kanunlara aykırı olmamak üzere yürürlüğe  konan tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge ve diğer yazılı metinlerden oluşur. Bu sıralamaya “mevzuat hiyerarşisi” denir.

Mezvuata uyulmadığı, eksik veya hatalı uygulandığı ise sağlık personelinin hukuksal sorumluluğu ortaya çıkar. Bu sorumluluklar 4 tanedir. Bunlar;

• Ceza sorumluluğu
• Tazminat sorumluluğu
• İdari sorumluluk ve 
• Mesleki sorumluluktur.