HASTA ÇOCUKLARIN GELİŞİMİ VE EĞİTİMİ - Deneme Sınavı - 1

Mattson günümüzde de geçerliliğini koruyan kronik hastalığa çocuğun tepkisini
olumlu etkileyen etmenleri;
• Yaşa göre uygun aileye bağımlılık,
• Hastalıktan gelebilecek ikincil kazanımlara en alt düzeyde ihtiyaç,
• Hastalıktan dolayı gelebilecek sınırlandırmalara ve sorumluluklara dayanabilme,
• Tatminkâr yatıştırıcı kaynakların geliştirilebilmesi olarak belirtmektedir

Bebekler, refleks adı verilen ve çeşitli beden bölümlerini hareket ettirmelerini sağlayan bir dizi tepki doğarlar. Yaşamın sürdürülmesi açısından reflekslerin hayati önemi vardır. Bebeğin motor gelişimi, bebeğin başını kontrol etmesi ve dönmesiyle başlar, daha sonra bunu desteksiz oturma ve bağımsız yürüme takip eder. Nesnelerin uzayda yer tutan varlıklar olduğuna, algı alanı dışında olduklarında dahi var olmayı sürdürdüklerine ilişkin bilgi nesne devamlılığı olarak adlandırılmaktadır. Bu kavram, on sekiz-yirmi dört ayda kadar çeşitli aşamalarla kazanılır.

Okul öncesi dönemde çocukların hayal gücü devamlı çalışır ve dünyaya ilişkin zihinsel kavrayışları gelişir. Piaget’nin bilişsel gelişim evrelerine göre bu dönemdeki çocuklar işlem öncesi evrededir. Bu evredeki çocuklar zihinsel olarak işlem yapamazlar; ancak, dünyayı sembol- lerle ifade edebilir, kalıcı kavramlar oluşturabilirler

Tekrarlayan, uzamış hastane yatışı süreci, çocukların psikolojik gelişimlerini olumsuz etkilemekte ve uzun dönem duygusal ve davranışsal sorunların artmasına neden olabilmektedir. Parmak emme, enürezis (altını ıslatma) ve/veya enkoprezis (kaka kaçırma), uyku ve yeme problemleri, artmış bağımlılık, paylaşım davranışının azalması vb. durumlar bu davranış sorunlarından bazılarıdır.

Bu dönemde "hayali arkadaş” gündeme gelebilir. Böyle bir durumda, bu hayali arkadaşın varlığının, çok da pekiştirilmeden kabul edilmesi uygundur. Çocuğun, bu hayali arkadaşa yükleme yaparak acı verici durumlarla baş edebiliyor olabileceği unutulmamalıdır.

Okul dönemindeki çocuklar için eğitim hayatı ve okul arkadaşları önemlidir. Gerek hastane içinde gerekse dışında, çocuğun eğitimi aksatılmamalı ve hastane sınıfları, hastane okulları gibi gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.

Erinlik dönemi, cinsel organların olgunlaştığı, üreme yeteneğinin kazanıldığı, ergenliğe temel teşkil eden bir dönemdir. Bilişsel gelişim boyutunda, soyut işlemler adı verilen bu dönemde, yeni ve daha güçlü bilişsel yetenekler gelişir. Bu dönemin özelliği, çocuğun artık yetişkin gibi soyut düşünebilir hale gelmesidir. Soyut işlemler dönemindeki bireyde, ergen benmerkezciliği görülür. Ergenlerde “hayali seyirci” ve “kişisel masal” evrelerinin görüldüğü belirtilmektedir. Elkind’e göre, ergenler kendilerini daima “sahnede” hisseder veya hayali seyirciler için bir oyun sahneye koyarlar. Bu duyguları yüzünden herkesin onları izlediğini düşünürler. Ergenlikte hayali seyircilerin etkisinin ergenliğin ilk evrelerinde üst düzeyde görüldüğü ve bilişsel becerileri geliştikçe azaldığı ifade edilir.

Ergenlik döneminde hastalık, fiziksel sınırlılık ve ölüm korkusunun neden olduğu kaygı ile başedebilmek için kullanılan başlıca savunma mekanizmaları regresyon, ödünleme, inkâr ve mantığa büründürmedir.

Ergenlik dönemi bireyin gelecek yaşantısına hazırlanması, meslek sahibi olabilmesi açısından da önem taşımaktadır. Ergenler için bu dönemdeki okul başarısı önemlidir. Okula devam edememek, sosyal gelişimlerini destekleyecek deneyimlerin kısıtlanmasına, okula uyumlarının ve okul başarılarının düşmesine, gelişimlerinin olumsuz etkilenmesine neden olabilmektedir. Bu nedenle, hastaneye yatış sırasında okul yaşamının devamını sağlayabilmek amacıyla hastane okullarının ve çocukların gelişimlerini, öğrenmelerini destekleyecek programların hazırlanması önemlidir

Motor gelişim, gittikçe daha hassaslaşan hareket kontrolüdür. Hareket alanındaki becerilerin farklılaşarak gelişmesi, hem sinirlerin olgunlaşması sürecinden hem de deneyimden etkilenerek bebeklik döneminden erişkin yaşama kadar sürmektedir. Kaba hareket alanındaki gelişim, bebeğin başını kontrol etmesi ve dönmesiyle başlar, daha sonra bunu desteksiz oturma ve bağımsız yürüme takip eder. İnce hareket alanındaki gelişim ise, bebeklerin nesnelere uzanması ve küçük nesneleri kavraması, parmak uçlarıyla kıskaç gibi tutabilmesi ile başlar.

Hastalığın tanısı, hastalığın neden olduğu halsizlik, beslenememe, uygulanan tedavi yöntemleri, tedavilerin yan etkileri, hastane ortamında uygun fiziksel koşulların olmayışı gibi birçok nedene bağlı olarak bebeğin hareket deneyimlerinin azalması; kaba ve ince motor gelişim alanlarında duraklama ya da gecikmelere neden olabilmektedir. Araştırma isteğinin azalması, uyaranların yetersizliği, bilişsel gelişim işlevlerini ve öğrenme sürecini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu duruma ailelerin aşırı koruyucu tutumları eklenebilir ya da aileler çocuklarına sınır koymada gevşek davranabilirler. Bu durum çocuğun kişilik gelişimini ve özerkliğini etkiler; beslenme ve tuvalet eğitimi gibi özbakım gelişimi alanına yönelik becerilerinin kazanımını geciktirebilir. Hastane ortamında konuşma öncesi iletişim ve konuşmanın desteklenmesi bozulabildiğinden dil gelişimi alanında da gecikmeler görülebilir.

Hastane ortamında, birincil ve en önemli düzenleme; bebeğin gereksinimlerini, rutinlerini ve baş etme yöntemlerini en iyi bilen annenin bebekle birlikteliğinin sağlanmasıdır. Anneli yatışın ardından, bebeğin günlük rutinlerinin düzenlenmesi, yani uyku, beslenme, temizlik, oyun ve uyaran gereksinimleri için en ideal koşulların sunulması sağlanmalıdır.

Piaget’ye göre, işlem öncesi dönem çocukları benmerkezcidir. Yani kendilerininkinden başka bir bakış açısı olduğunu anlayamazlar. Kendi görüşlerinin tek görüş olduğunu düşünür ve kendilerini dünyanın merkezinde görürler. Kendi bildikleri şeyleri herkesin bildiğini, gördüklerini herkesin gördüğünü düşünürler. Sütü seven bir çocuğun herkesin sütü sevdiğini düşünmesi ve telefonda konuşurken izlediği çizgi film hakkında telefondaki kişinin yorum yapmasını beklemesi benmerkezciliğe örnek olarak verilebilir. Yere düşmesinin nedeninin kaldırımın ona kızdığını düşünmesi ve yere düşürdüğü bebeğinden özür dilemesi ise bu dönemde görülen canlandırmacılık (animizm) ile ilgilidir.

Hastaneye yatış sürecinin çocuk üzerinde yarattığı psikososyal strese ek olarak, hastalıklar ve tedavilerin santral sinir sistemine etkileri ve bunların getirdiği biyolojik stres, hastanede yatan çocukların gelişimlerinin olumsuz etkilenmesine neden olmaktadır. Bu etkilenmenin en bariz sonuçlarının görülebileceği ve azaltılması için yapılabileceklerin en etkin sonuçlar verdiği dönem, okul öncesi dönemdir. Çocuklar bu dönemden itibaren hastalıkları ile ilgili olarak, yaşlarına, kişilik özelliklerine ve baş etme becerilerine göre bilgilendirilebilirler.

Küçük çocukların duygu ve düşünceyle ilgili kavramları konuşma diline dönüştürme yetenekleri gelişmemiştir. Bu nedenle duygularını kelimelere dökerek ifade edemeyebilirler, ancak davranış, oyun veya çizdiği resimlerle duygularını açığa vurabilirler. Bu nedenle çocukların dışavurumunu sağlayacak her türlü yöntem çocuklara sunulmaya çalışılmalıdır. Çocuklara çeşitli boyama malzemeleri ile çeşitli yaratıcı materyallerin sağlanması önemlidir.

Bu dönemdeki çocuklar, hastalık ve hastaneye yatış karşısında yalnızlık duygusu, korku, okuldan ve akranlarından ayrılma kaygısı, suçluluk duygusu gibi duygusal tepkiler gösterirler. Ölüm kavramını anlayan çocuklar, bu dönemde ölüm kaygısını da yaşarlar. Bu yüzden çocuk ile kurulacak iletişim şekli, hastalık ve gelecek hakkında konuşmak çok önemlidir.

Okul dönemindeki çocuklar için de hastanede öncelikle fiziksel ortam düzenlemesi yapılmalıdır. Bu dönem çocukları için bulundukları ortamın görünümü önemlidir. Bu yaş dönemindeki çocukların ilgi alanları oluşmaya başladığı için çocukların önerileri de dikkate alınarak ortam düzenlemeleri yapılabilir. Bu doğrultuda çocukların kaldığı odalar renklendirilebilir, poster, afiş vb. asılmasına olanak tanınabilir. Çocukların cerrahi girişimlerde birbirlerinden olumsuz etkilenmemeleri için yataklar arasına perde, paravan gibi düzenlemeler yapılmalıdır. Çocukların ilgi alanlarına yönelik materyaller hastane odasında bulundurulabilir. Portatif kitaplıklar, müzik dinleme için düzenekler, yataktan film izleyebileceği materyaller bu yaş grubu çocukların hoşlanabilecekleri uygulamalardır. Okul çağı çocukları oyun oynamaktan hoşlandığı için çocukların hastalık durumları göz önüne alınarak çeşitli oyun materyalleri ile oynamalarına olanak sağlanmalıdır.

Bilişsel gelişim boyutunda, soyut işlemler adı verilen bu dönemde, yeni ve daha güçlü bilişsel yetenekler gelişir. Bu dönemin özelliği, çocuğun artık yetişkin gibi soyut düşünebilir hale gelmesidir. Soyut işlemler dönemindeki ergen, artık sorunu değişik biçimlerde ele alabilir. Soyut işlemlere ulaşan ergenler varsayımlar kurabilir, mantıksal sonuçlar çıkarabilir. İster somut ister soyut biçimde sunulsun, karmaşık sorunları sistemli biçimde çözebilir. Somut işlemler dönemindeki çocuklarla soyut işlemler dönemindeki ergenler arasındaki en belirgin fark, ergenlerin bir olayın çok değişik yönlerini görebilmeleri ve bilgiyi soyut olarak üretebilmeleridir.

Ergenlik döneminde, ergenin hastane ortamında yaşıtlarıyla sosyalleşebilmesi, ihtiyaç duyduğunda ailesi ve arkadaşları ile iletişim kurabilmesi için telefon ve İnternet erişimine olanak tanınması gerekir. Sağlık durumunun ve sağlık koşullarının elverdiği ölçüde, ergenin ailesi ve arkadaşlarıyla, hem hastanede hem de hastane dışında görüşebilmesine olanak sağlanmalıdır. Ayrıca ergenin arkadaşlarıyla sanal ortamda görüşmesi de desteklenebilir.