HAREKETLİ GÖRÜNTÜNÜN TARİHİ

Meliés ve Porter’ın katkılarıyla, tiyatro ve fotoğrafın etkisinden yavaş yavaş kurtulsa da, filmin bağımsız bir ortam olarak ayrı bir dilinin olmasını sağlayan kişi Griffith’tir. Filmle uğraşmaya başladığı ilk andan itibaren bir filmin en küçük birimi olan çekim’i, teknik, görsel ve içerik bakımından kendine özgü tekniğiyle değerlendirmiştir. Yine 1908 yılına dek filmlerde yaygın bir uygulama haline dönüşen “öyküyü daha çok genel çekimlerle anlatma” ve “filmdeki tüm insanları ve dekoru izleyiciye sıklıkla gösterme” ilkesini yıkar ve orta - yakın çekimleri etkili bir biçimde kullanır. Bu sayede zamanla film dilinin en önemli parçalarından biri olan “çekim ölçeği” uygulamasının ilk örneklerini verir.

Jean Mitry gerçeklik ve biçimci geleneği sentezlemeye çalışan çalışmaları ile dikkat çekerken; filmi psikoanalitiğin penceresinden değerlendiren Carl Gustav Jung, Jacques Lacan ve Slavoj Zizek gibi kuramcılar da farklı yaklaşımları ile öne çıkarlar.

Eisenstein kurguyu yaratıcı bir dil gibi kullanırken, mühendislik eğitiminin de etkisiyle, matematiksel bir yaklaşımı benimser. Adeta matematik formülü gibi kurgu ile belli bir formül yakalar. Farklı bir ifadeyle Eisenstein diyalektik bakış açısının kurgudaki karşılığını formüle eder. Ona göre birbirinden bağımsız a ve b çekimleri ard arda getirilip, çarpıştırılarak sonucunda yeni bir şey olan c anlamı ortaya çıkar. Oysa o güne kadar kurgu denilince a ve b’nin ard arada gelmesiyle ab’nin ortaya çıktığı ifade edilirdi. Yani hem ilk hem de ikinci görüntünün anlamlarının yoğrulmasından oluşan ve iki görüntünün de etkilerini içeren ab anlamından söz edilmekteydi. Eisenstein’a göre ortaya çıkan c yeni bir anlam olarak, a ve b’nin birleşme noktası değil, a ve b’den farklı bir anlamdır.

Yeni Dalga da Fransa’da II. Dünya Savaşı sonrası var olan Fransız film yapımı kurumuna karşı bir tepki olarak ortaya çıkar. O güne kadarki sinema anlayışından farklı bir tutum içerir. Claude Chabrol, François Truffaut, Jean-Luc Godard, Eric Rohmer, Alain Resnais önemli temsilcileridir.

Auguste Lumiére (1862-1954) ve Louis Lumiére (1864-1948) 13 Şubat 1895 yılında kamera ve gösterim aygıtının bir arada bulunduğu “sinematograf ” adını verdikleri cihazın patentini alırlar. Orjinali “Cinématographe” olan ve Yunanca kinéma (hareket) ve graphein (yazmak) kelimelerinin gelen sinematograf, “hareketi yazan” anlamına gelir. Bu aygıtın bulunduğu tarih olan 1895 yılı sinemanın başlangıcı olarak kabul edilir.

Halka açık olarak yapılan ilk gösterim, 28 Aralık 1895’te, Paris’te Capucines
Bulvarı’ndaki Grand Café’de yapıldı. Programda ilk gösterilen film olan
Lumière Fabrikalarından Çıkış’da ilk belgesel film olma özelliğini taşımaktadır.                        Kimi kaynaklar Grand Café’de gösterilen ilk filmin Trenin Ciotat Garı’na Varışı
(L’Arrivé d’un train en gare de La Ciotat, 50 sn.) olduğunu yazsalar da Lumière
Fabrikalarından Çıkış ilk filmdir. İlk gösterilen on filmin içerisinde olmamasına
rağmen Trenin Ciotat Garı’na Varışı’nın bu şekilde nitelendirilmesinin sebebi ilk
yapılan filmler arasında en çarpıcı örneklerden biri olmasıdır.

Lumiére Kardeşler’den farklı olarak, filmi fotoğrafın etkisinden kurtarır. Böylece film yoluyla belirli bir öykü anlatma dönemi Meliés ile başlar. Diğer bir deyişle öykülü filmin ilk örneklerinin yapımcısı Meliés’dir. Bu bağlamda filmi yaratıcı bir biçimde ilk kullanan Meliés olmuştur. Lumiére Kardeşler film materyali ile anlık görüntüleri kaydederken; Meliés ise bu yeni araçla yeni anlatım yolları arar ve böylece sinemadaki iki farklı yaklaşım tarzı, zamanla farklı türlerin oluşmasını sağlar. Film dilinin bugünlere gelmesinde Meliés’in önemli katkıları vardır. Onun başına gelen tesadüfî bir kaza onun sinemasının dönüm noktası olur. Birgün Paris’te dış çekim yaptığı sırada aygıt tutukluk yapar. Bu kaza Meliés’in filmde ilk özel efekti yaratmasını sağlayan görsel illüzyona neden olur ve alıcının durdurularak, önündeki nesne ve insanların değişimi hilesini keşfetmiş olur. Meliés bunun ardından stop motion ve superempoze yöntemlerini de keşfeder. Bunlara ek olarak sinema tarihinde dekor kullanımı, sahne ve sekanslar arası kararma-açılma gibi geçiş yöntemlerini ilk kez O uygular.

1908 yılına dek filmlerde yaygın bir uygulama haline dönüşen “öyküyü daha çok genel çekimlerle anlatma” ve “filmdeki tüm insanları ve dekoru izleyiciye sıklıkla gösterme” ilkesini yıkar ve orta- yakın çekimleri etkili bir biçimde kullanır. Bu sayede zamanla film dilinin en önemli parçalarından biri olan “çekim ölçeği” uygulamasının ilk örneklerini verir. Griffith tümden gelimci görsel yaklaşımla; önce genel çekimde oyuncuları ve mekânı tanıtır, ardından bel çekimde iki oyuncuyu ve son olarak yakın çekimle tek bir oyuncuyu gösterir. Böylece hareket kavramını sadece görüntünün içiyle sınırlamaz; farklı çekim ölçeklerinin ardı ardına gelmesinden oluşan ayrı bir hareket de sağlar. Farklı ölçekleri arka arkaya kullanarak, kamera önündeki nesne yeni bir uzaya yönlendirilmiş olur.

1920’li yıllarda Sovyet Sineması’nda Kuleshov, Pudovkin dışında öne çıkan bir diğer isim Dziga Vertov (1896-1954)’dur. Vertov, Sine-gerçek (Kino-pravda, 1922-25), Sine-göz (Kino-glaz, 1924) ve Kameralı Adam (1929) filmleriyle sinema gerçek kuramını geliştirir. Başka bir ifadeyle sinema göz, sinema gerçek uygulamalarıyla sinemayı kendine yabancı yapısal öğelerden ayırmaya çalışıp; sinemayı en yalın gerçekçiliğe yaklaştırır. Bu bağlamda sinema göz gerçeği yakalamayı ve göstermeyi sağlayan bütün yol ve yöntemlerdir. Sinema göz, bütün araç ve olanaklarıyla filmin gerçeği sunmasının bir yoludur.

Eisenstein’ın, “Devrim Üçlemesi” olarak bilinen üç büyük eserinden ilki olan Grev (Staçka, 1925) ilk uzun metrajlı filmidir. Film, Çarlık Rusya’sında geçer. Bir grup işçinin çalıştıkları fabrikadaki grevlerini ve Çar’ın askerlerinin grevi bastırmalarını konu alır. Eisenstein bu filmden hemen önce bir dergiye verdiği röportajda çarpıcı kurgu kavramından bahsetmiş, çarpıcı kurgu adını verdiği bu yeni teknikle, perdede gösterilen olaydan bağımsız olarak yeni bir anlam yaratmaya çalışmıştır. İki farklı olayla ilgili çekimlerin ard arda birleştirilmesi ile izleyici duygusal olarak yeni bir anlam zinciri kurar ve bu yeni anlam üzerine düşünce üretir. Bu kurgu tekniği filme canlılık da kazandırır. Eisenstein sözünü ettiği bu çarpıcı kurguyu ilk kez Grev filminde uygular.

Film beş bölümden oluşur. Bu bölümler sırasıyla: “İnsanlar ve Kurtlar”, “Kıç Güvertesindeki Facia”, “Kan İntikam Diye Bağırıyor”, Odessa Merdivenleri”, “Filonun Arasından Geçiş”. Her bölümde farklı bir olay- giriş, gelişme ve sonuç doruk noktası, çatışmanın ortaya konuşu ve çözüme kavuşması yapısı içinde- sunulur.

Andre Bazin’in 1951’de yayımlamaya başladığı Cahiers du Cinema adlı dergide Yeni Dalga akımı’nın kuramsal tartışmaları yer alır. Genç yönetmenler film kamerasını bir kalem gibi kullanmayı savunur. Onlara göre film, yönetmenin özgün, kişisel anlatım aracı olmalı ve onun imzasını taşımalıdır. Bu bağlamda yaratıcı yönetmen (auteur) anlayışının Fransa’da gündeme gelmesinde etkili olur. Yeni Dalga yönetmenlerinin Bazin’den öğrendikleri en önemli konu, filmin doğal bir anlatı değil, yönetmen ve ekibi tarafından yaratılan bir sanat eseri olduğudur.

1960’lı yıllar ile birlikte Antonioni Sineması farklılaşmaya başlar. Birer yıl arayla çektiği L’Avventura (Macera, 1960), La Notte (Gece, 1961) ve L’Eclisse (Batan Güneş, 1962) filmleri ile kalıplaşmış anlatı tekniklerini tersyüz etme denemelerinde bulunur. Aksiyon, hareket yerine eylemsizliği, hareketsizliği, uzun diyaloglar yerine suskunluğu kullanır. Klasik anlatı ile belli bir öykü anlatmak yerine derinlemesine ele aldığı karakterlerle belli bir atmosfer yaratır. Açık uçlu sonla biten öyküleri, klasik olay örgüsünü reddeden senaryo yapısı ve heyecan eğrisiyle oynayarak izleyicinin beklentilerini alt üst eden tavrı ile filmde modern anlatının temellerini yaratır.

2000’li yıllar ise, gişe filmleri ile, bir sanat ortamı olarak gerçekleştirilen filmler arasındaki ayrımın gitgide açıldığı dönem olmuştur. Teknolojinin gelişmesi ile gişe filmleri hakikatte olamayacak görüntüleri, filmde oluşturarak başarı ararken, film materyalini bir sanat ortamı olarak gören yönetmenler ise arayışlarını teknolojik olanaklara değil, filmin anlatım olanaklarındaki olası farklılaşmalarda ararlar.

Tarihsel olarak sinematografın halka açık ilk gösterimi olan 28 Aralık 1895 tarihi de, daha sonradan sinema tarihçileri tarafından, sinemanın başlangıcı olarak kabul edilir. İlk gösterim Paris’teki Capucines Bulvarında bulunan Grand Cafe’de bodrumunda 120 kişilik salon Indien’de gerçekleşir. Yapılan bu gösterimde, sabit bir kameranın çektiği Trenin Ciotat Garı’na Girişi (L’Arrivée d’un Train en Gare de la Ciotat, 1895) adlı filmdir. 50 saniye süren bu filmde, gara
giren bir tren ve ardından inen yolcular görülmektedir. Bu gösterim tarihte ilk kez hareketli görüntünün izleyici karşına çıkmış olmasından dolayı önem taşır.

Lyon’daki Lumiére Fabrikası’ndan İşçilerin Çıkışı, Tuileries Havuzu, Trenin Ciotat Garı’na Girişi ve Bir Bebeğin Mama Yiyişi Lumiere Kardeşlere ait filmlerdir ancak Aya Seyahat Melies'in filmidir.

İlk dönemde filmler, hareketli görüntülerin beyazperdede gösterilip; insanların topluca izledikleri bir gösteri halindedir. O dönemde Meliés, filmi bir gösteri aracı olarak insanların yaşamına sokar. Lumiére Kardeşler’den farklı olarak, filmi fotoğrafın etkisinden kurtarır. Böylece film yoluyla belirli bir öykü anlatma dönemi Meliés ile başlar. Diğer bir deyişle öykülü filmin ilk örneklerinin yapımcısı
Meliés’dir. Bu bağlamda filmi yaratıcı bir biçimde ilk kullanan Meliés olmuştur. Lumiére Kardeşler film materyali ile anlık görüntüleri kaydederken; Meliés ise bu yeni araçla yeni anlatım yolları arar ve böylece sinemadaki iki farklı yaklaşım tarzı, zamanla farklı türlerin oluşmasını sağlar. Film dilinin bugünlere gelmesinde Meliés’in önemli katkıları vardır. Onun başına gelen tesadüfî bir kaza onun sinemasının dönüm noktası olur. Birgün Paris’te dış çekim yaptığı sırada aygıt tutukluk yapar. Bu kaza Meliés’in filmde ilk özel efekti yaratmasını sağlayan görsel illüzyona neden olur ve alıcının durdurularak, önündeki nesne ve insanların değişimi hilesini keşfetmiş olur. Meliés bunun ardından stop motion ve superempoze yöntemlerini de keşfeder.

Porter’ın, ilk dikkat çeken filmi, altı dakika uzunluğundaki Amerikalı Bir İtfaiyecinin Hayatı (The Life Of An American Fireman, 1903) adlı filmdir. Bu film, kurguya dayanan ve paralel kurguyu kullanan bir sinema anlayışının ilk örneğini oluşturur. Filmde ele aldığı konu, konuyu işleyiş biçimi,
o dönemki film teknolojisini uygulaması bakımından sinema tarihinin klasikleri arasına girer. Porter’ın en önemli yapıtı ise başı sonu belli bir hikâyeye sahip olan, uzun planların ilk defa kullanıldığı Büyük Tren Soygunu (The Great Train Robbery, 1903) adlı filmdir. Bu film ayrıca Amerikan sinemasının en önemli türlerinden  biri olan western sinemasının da ilk örneğidir. Porter’dan önce başka sinemacılar da kurgudan yararlanmıştır; ancak Porter’ın en büyük farkı onun kurguyu devamlılığı sağlamak üzere kullanmasıdır.

Meliés ve Porter’ın katkılarıyla, tiyatro ve fotoğrafın etkisinden yavaş yavaş kurtulsa da, filmin bağımsız bir ortam olarak ayrı bir dilinin olmasını sağlayan kişi Griffith’tir. Filmle uğraşmaya başladığı ilk andan itibaren bir filmin en küçük birimi olan çekim’i, teknik, görsel ve içerik bakımından kendine özgü tekniğiyle değerlendirmiştir.Afrika kökenli Amerikalılar ve kuzeyli Amerikalılar arasındaki iç savaşı konu edinen Bir Ulusun Doğuşu (The Birth of a Nation, 1915) Griffith’in en önemli filmlerinden biridir. Film, sinemanın sanatın ortamına girdiğinin kanıtı niteliğindedir. Griffith, 1913 yılında Biograph Şirketi’nden ayrılır ve Mutual Film Corporation’da bu filmi çeker. Film Üç saat süren 12 makara ve 1300 çekimden oluşur.

Rusya’da film dilinin gelişmesine katkıda bulunan isimlerden biri olan Lev Vladimirovich Kuleshov (1899-1970), teknik ve içerik olarak sinemada kurgu kavramını ilk kullanan kişidir. Kendi adını verdiği atölyede deneysel çalışmalar yapmıştır. Film kurgusunun ilk kanunlarını ortaya koymuş; filmin kendisine ait yeni bir zaman ve mekân yaratarak; farklı zaman ve mekânlarda geçen öyküleri kurguda birleştirmiştir. Böylece kurgu ile duygusal anlamlar oluşturmuş ve kurgunun
psikolojik etkilerini ortaya koymuştur.