HAREKETLİ GÖRÜNTÜNÜN TARİHİ

17. yüzyılın ortalarında Hollanda’da kaflifler gündüzleri ışık kaynağı olarak güneşi geceleri de kandil ışıklarını kullanarak yansıtıcı bir yüzey üzerine boyanmış resimleri bir mercek aracılığıyla bir duvarın üzerine yansıttılar. Bugünün sinema salonlarındaki projeksiyon cihazının atası sayılan bu aygıt “Büyülü Fener (Magic Latern, Laterna Magica)”di.

Birçok bilimsel çalışmanın ürünü olarak ortaya çıkan optik oyuncaklar işte bu hareket yanılsamasını göstermeyi hedefliyordu.
Bunlardan ilki, İngiliz fizikçi Dr. John Ayrton Paris tarafından 1825’te bulunan thomitrop’tu (thaumatrope). Yunanca thauma - mucize ve tropos - dönüş kelimelerinden oluşan aygıt “mucize dönüş” anlamına geliyordu.
Belçikalı fizikçi Joseph Antoine Ferdinand Plateau (1801-1883) görüntünün süreklili¤i üzerine çalışmalarını 1825’de Peter Mark Roget’ın dikey çubuklar arasında görülen tren tekerle¤i ve sonrasında da Michael Faraday’ın Faraday tekerleği çalışmalarının devamı şeklinde geliştirmiştir. Plateau çalışmalarını 1829’da yayınladı ve 1832-1833 yıllarında fenakitiskop (phenakistoscop) adlı aygıtı yaptı.
Bu çeşit optik oyuncakların bir sonraki versiyonu zoetropdu (zoetrope). Yunanca zoe yaşam ve trope dönmek kelimelerinden oluşarak yaşam tekerleği anlamına gelen aygıt 1834’de ingiliz matematikçi William George Horner (1786-1837) tarafından geliştirilmişti. Fenakitiskopun çalışma prensibinin üstü açık ağır bir dayanağa oturtulmuş döner bir tambura uygulanmış biçimi olan zoetropda uzun yarıklar tamburun çemberinin üzerinde bulunuyordu. Çemberin iç kısmına ve tabana çemberin yarıçapına eşit boyutta, üzerine bir hareketin ardışık parçalarından oluşan çizilmiş resimlerin bulunduğu kağıt şeritler yerleştirilirdi. Bu yerleştirme tamburun dış yüzeyinde bulunan her bir yarığın tam karşısına bir resmin geleceği şekilde yapılırdı. Tambur çevrildiğinde tamburun dışında yarıklardan bakan kişi durağan resimlerden yaratılan hareketi görürdü.
Optik ve felsefi oyuncakların önemlilerinden biri de Charles Emile Reynaud’nun (1844-1918) Fransa’da 1877’de geliştirdiği praksinoskopdu (praxinoscope).
Zoetropun geliştirilmiş hali olan aygıtda tamburun kenarlarındaki yarıklar kaldırılmış ve çemberin iç merkezine on iki adet dörtgen ayna yerleştirilmişti. Aynaların her biri bir resmin karşısına geliyordu. izleyen kişi tambur döndürüldüğünde aynalara bakarak hareket yanılsamasını görüyordu. Ortaya çıkan hareket zoetroptan daha yumuşak ve daha az baş dönmesi yaratıyordu. Aynalara bakan biri hareket yanılsaması yaratan resimlerin hızlı bir şekilde değişimini görüyordu, hem de zoetropun sunduğundan daha aydınlık ve daha net bir görüntüyle.

Robert Capa’nın 1936’da İspanyol İç Savaşı’nda çektiği bir cumhuriyetçi askerin ölüm anını gösteren ünlü “ölüm anı” adlı fotoğraftır.

1878’e kadar çalışmalarını ve makine teknolojisini geliştiren Eadweard Muybridge stereoscopik görüntü sağlayan çift objektifli fotoğraf makinesiyle saniyede 1/1000 örtücü hızına ulaşarak bu kez atın koşusunun 24 fotoğrafını çekmeyi başardı. Her ne kadar Muybridge için sadece hareketi çözümlemek önemliyse de onun seri fotoğrafları ilk kez kaydedilen bir “hareketli görüntüler” sekansıydı. Ama onun öncelikli hedefi hareketin an’larını durağan birer fotoğraf olarak kaydetmekti. Bu yüzden de Muybridge 1878’de Atın Hareketi (Horse Motion) adlı kart serisini, 1887’de de birçok hayvanın hareketlerini resmettiği fotoğraflarıyla da Hayvan Hareketi (Animal Locomotion) adlı kitabını yayınladı.

İnsan hareketlerini ve özellikle de hayvan hareketlerini fotoğraf yoluyla kaydetmekle ilgilenen Fransız bilim adamı Etienne-Jules Marey (1830-1904), Muybridge’in çalışmalarından yola çıkarak fotoğraf tekniği üzerinde yeni bir aygıt geliştirdi: Fotoğraf tüfeği (1882; photographic gun). Aslında Marey’in fotoğrafla ilgili çalışmalarını ikiye ayırmak gereklidir. Birincisi kronotoğrafı kullanarak yaptığı çalışmalardır. Marey tüfek şeklindeki fotoğraf makinesiyle saniyede 12 fotoğraf çekerek tek bir cam plaka üzerine yaptığı kayıtla uçan bir kuşun hareketlerini çözümlemeyi başardı.

Halka açık olarak yapılan ilk gösterim, 28 Aralık 1895’te, Paris’te Capucines Bulvarı’ndaki Grand Café’de yapıldı. En uzunu 49 sn. olan on filmin gösterildiği programda Auguste Lumière ve eflinin bebeklerini besledikleri Bebeğin Yemeği (Le Repas de bébé, 41 sn.) gibi kendi sıradan yaşamlarını gösterdikleri bir film ve belki de dramatik yapılı ilk kurmaca film olarak nitelendirilebilecek Bahçıvanı Sulamak (Le Jardinier I’arroseur arrosé, 49 sn.) adlı film de yer almaktaydı.

Diyorama: Daguerre tarafından keşfedilmiş optik eğlence. Değişen ışık efekleri altında dev transparan resimler gösterilirken, bir yandan da küçük pencereye benzer bir açıklığa bakan seyirciler, dönen platformla resmin bir parçasından diğerine doğru ağır ağır hareket ettirilir.

Bir nesne ya da görüntü göz önünde yok olduktan sonra ağtabakada (retina) çok kısa bir süre (saniyenin 1/20’si ila 1/50’si arasında) görüntüyü beyinde tutar. Bu olguyla ilgili en basit örnek ışık söndürüldükten sonra ışık duyusunun ağtabakada bir süre daha izleniminin sürmesidir. Böylece bir hareketin küçük anlardan oluşan parçalarını gösteren bir dizi resim art arda ve belli bir hızda gösterildiğinde hareketli görüntü yüzey üzerinde bir yanılsama olarak oluşur. Bu yanılsamaya “Ağtabaka izlenimi denir.”

Lumière Kardeşlerin icatlar› olan aygıta Yunanca Kinema “hareket” ve graphein “yazmak” sözcüklerinden yola çıkarak isimlendirdikleri Cinematographe, yani “hareketi yazan”, Lumière’lerin kendilerinden önce kullanılan “hareketli görüntüler” (İngilizce, motion pictures) tanımlamasından yola çıktıklarını göstermektedir.

Robert Capa’nın 1936’da İspanyol İç Savaşı’nda çektiği bir cumhuriyetçi askerin ölüm anını gösteren ünlü “ölüm anı” adlı fotoğraftır.

1878’e kadar çalışmalarını ve makine teknolojisini geliştiren Eadweard Muybridge stereoscopik görüntü sağlayan çift objektifli fotoğraf makinesiyle saniyede 1/1000 örtücü hızına ulaşarak bu kez atın koşusunun 24 fotoğrafını çekmeyi başardı. Her ne kadar Muybridge için sadece hareketi çözümlemek önemliyse de onun seri fotoğrafları ilk kez kaydedilen bir “hareketli görüntüler” sekansıydı. Ama onun öncelikli hedefi hareketin an’larını durağan birer fotoğraf olarak kaydetmekti. Bu yüzden de Muybridge 1878’de Atın Hareketi (Horse Motion) adlı kart serisini, 1887’de de birçok hayvanın hareketlerini resmettiği fotoğraflarıyla da Hayvan Hareketi (Animal Locomotion) adlı kitabını yayınladı.

İnsan hareketlerini ve özellikle de hayvan hareketlerini fotoğraf yoluyla kaydetmekle ilgilenen Fransız bilim adamı Etienne-Jules Marey (1830-1904), Muybridge’in çalışmalarından yola çıkarak fotoğraf tekniği üzerinde yeni bir aygıt geliştirdi: Fotoğraf tüfeği (1882; photographic gun). Aslında Marey’in fotoğrafla ilgili çalışmalarını ikiye ayırmak gereklidir. Birincisi kronotoğrafı kullanarak yaptığı çalışmalardır. Marey tüfek şeklindeki fotoğraf makinesiyle saniyede 12 fotoğraf çekerek tek bir cam plaka üzerine yaptığı kayıtla uçan bir kuşun hareketlerini çözümlemeyi başardı.

Halka açık olarak yapılan ilk gösterim, 28 Aralık 1895’te, Paris’te Capucines Bulvarı’ndaki Grand Café’de yapıldı. En uzunu 49 sn. olan on filmin gösterildiği programda Auguste Lumière ve eşinin bebeklerini besledikleri ‘Bebeğin Yemeği’ (Le Repas de bébé, 41 sn.) gibi kendi sıradan yaşamlarını gösterdikleri filmler çekmişlerdir. Belki de dramatik yapılı ilk kurmaca film olarak nitelendirilebilecek Bahçıvanı Sulamak (Le Jardinier I’arroseur arrosé, 49 sn.) adlı film de yer almaktaydı.

Diyorama: Daguerre tarafından keşfedilmiş optik eğlence. Değişen ışık efekleri altında dev transparan resimler gösterilirken, bir yandan da küçük pencereye benzer bir açıklığa bakan seyirciler, dönen platformla resmin bir parçasından diğerine doğru ağır ağır hareket ettirilir.

Telefonun (1876), fonografın (1877) keşfedildiği 19. yüzyılın son dönemi sanayi devrimi ile birlikte sinematografın keşfine de tanıklık edecekti. İnsan eli değmeden teknolojik cihazlar aracılığıyla üretilen eğlencenin kitlesel yeni biçimi ve yeni bir sanatsal medyum olan sinema 1895’de doğacaktı.

Bu kusurdan yola çıkarak resimlerle hareketli görüntüler oluşturma çabaları 18. yüzyılın sonundan başlayarak 19. yüzyılın sonuna dek yani sinematografın keşfine kadar yapılan tüm keşiflerin dayanak noktası olmuştur. Alman mühendis Rudolph Thun bu keşifleri temellerinde yatan teknik ilkelere göre şöyle sınıflandırmıştır:

‘Evre resimlerinin peşi sıra dizilerek hareketin yeniden üretimi,

 Bir çember üzerindeki küçük pencerelerin hızla döndürülmesiyle, durmaksızın hareket eden resimlerin elde edilmesi, 1. Ünite - Filmin Tarihi 5

Hareketi oluşturan evre resimlerinin bir bütün olarak ya da kısmi aralıklarla birbiri ardına gelişi,

Mercekler ve ayna aracılığıyla evre resimlerin optik düzenlenmesi, 

Uzun resim şeritleri, 

Hareketli resimlerin yansıtılması.

Işık kaynağı (genellikle kandil ışığı), mercek sistemi ve yansıtmak için cam üzerine yapılmış resimlerden oluşan büyülü fener ve aynı zamanda yansıtıcı bir yüzey, perde ya da beyaz bir duvar olması gerekliydi.

Bunlardan ilki, İngiliz fizikçi Dr. John Ayrton Paris tarafından 1825’te bulunan thomıtrop’tu (thaumatrope). Yunanca thauma - mucize ve tropos - dönüş kelimelerinden oluşan aygıt “mucize dönüş” anlamına geliyordu. Her iki ucuna ip bağlanmış daire şeklindeki karton bir diskten oluşan oyuncakta diskin iki yüzüne birbiriyle ilişkili çizimler yapılıyordu. Diskin iki tarafındaki ipler her iki elin işaret ve başparmakları aracılığıyla döndürülerek gerilmesi sağlanıyor ve ipin serbest bırakılıp geri sarılması halinde de diskin dönmesi yoluyla resimler bütünlük oluşturan tek bir resim olarak algılanıyordu.

Ne thomıtrop ne de büyülü fenerin resimli camları teknik nedenlerle doğrudan sinematografın öncülü olarak nitelendirilemez. Sinematograf 1832 yılında Plateau’nun fenakitiskop’u ve Stampfer’in strobıskop’uyla başlar.

Bu arada praksinoskopun yaratıcısı Reynaud da buluşunu bir adım öteye götürerek aygıtını projeksiyonla birleştirdi.