İletişim Sürecinde Empati Kurma Davranışı

Rogers’ın bugün de kullanılmakta olan empati tanımı şöyledir: Empati, bir kimse ile birlikte varolma şeklidir. Bir kimsenin özel algı/düşünce dünyasına girmek ve onunla tümüyle beraber olmak demektir. Bu, o kimsenin kaynağında hissettiği anlamlar değiştikçe ve onun o anda yaşadığı duygu korku, kızgınlık, sevgi veya her ne ise, her an buna duyarlı olmak demektir.

Hümanistik yaklaşıma göre empati, içsel durumun veya içsel özelliklerin, iç dünyaya ilişkin tecrübelerin anlamlandırılmasıdır. Hümanistik görüş empatide diğer kişinin duygularına ve iletişim sürecine odaklanmaktadır. Bununla birlikte empati kuran kişinin içsel dünyayı tanımlamaya yönelik yeteneğinin bulunması gerektiğine dikkat çekilmektedir. 

Bir insana sempati duymak, o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olmak demektir. Empati kurduğumuzda ise karşımızdakinin duygu ve düşüncelerini anlamak esastır. Empatide anlamak, sempatide ise anlamış olalım ya da olmayalım, karşımızdakine hak vermek gerekir. Sempati karşımızdaki kişiyle, duygu ve düşünce bakımından tam bir örtüşme halidir. Sempati bir başkasının durumuna içsel tepki göstermeyi ve o durumu temsil etmeyi birlikte içerir. Sempatide daha çok duyguya katılma, paylaşma vardır ve kişisel farkındalık azdır. Empati ise, kendi farkındalığı olan bir kişinin, diğer kişinin negatif ve pozitif deneyimlerini yargılamadan anlama çabasıdır. Empati “oymuş gibi davranma”, sempati “o olma” deneyimidir. Sempati sübjektiftir, empati daha objektif gözlem yapar. Empati bir bilme, anlama yöntemi, sempati ise bağlantı kurma yoludur. 

Özdeşleşme, bir başkasının niteliklerinin, davranışlarının ve isteklerinin bir diğer kişinin benliğine mâledilmesi haline denir. Bir kişi ile özdeşleşmede o kişi gibi olma, kendi benliğini silerek yerine diğer kişinin benliğini yerleştirme tutumu vardır. O kişi ile kendimizi özdeşleştirerek onu model alır, onun duygu ve davranışlarını kendimize yansıtırız. 

Çocuğun empati gelişimini olumlu yönde etkileyen ve ileride insanlarla ilişkilerinde daha başarılı bir kişi olmasını sağlayan tutumlardan bazıları şunlardır:

• Ebeveynin hevesli, cezalandırıcı olmayan, serbestliğe imkân vererek yöneten bir kişilikte olması,
• Çocuklarla davranışların başkaları üzerindeki etkileri, paylaşımın ve nazik olmanın önemi hakkında konuşmak,
• Ebeveynin çocuğa rol-model olarak empatik davranışlar sergilemesi,
• Çocukların başkalarına zarar vermeleri durumunda, bu davranışların neden zararlı olduğunu açıklamak ve bunu düzeltmek için neler yapabileceği hakkında fikir vermek,
• Okul çağındaki çocukların kendi duygularını ve problemlerini ebeveynleriyle konuşup tartışmalarını cesaretlendirmek.

Halo etkisi bir kişi hakkındaki genel görüşümüzün, o kişinin diğer özellikleri hakkındaki beklenti ve yargımızı yönlendirmesi hadisesidir. Kişi hakkında oluşmuş yargılarımızın, onun hakkında yansız olmamızı neredeyse imkânsızlaştırdığını gösterir durumdur. Halo etkisi, bir kişinin diğer bir kişi veya olayı tek bir olumlu özelliğinden dolayı bütünüyle olumlu; olumsuz bir özelliğinden dolayı tümden olumsuz değerlendirmektir. Halo etkisini, yine bir kişi ya da nesne karşısında edindiğimiz ilk izlenim, bu kişi veya nesnenin özel durumlardaki izleniminin önüne geçmesi hali olarak da ifade edebiliriz.

Benlik kavramı, bireyin kendine ilişkin bilinçli algılarından oluşmaktadır. Benlik kavramı ile kendimizi dışımızda kalanlardan ayırır, kendimize özel bir alan oluştururuz. Oluşturduğumuz alanı korumak, geliştirmek ve sosyal etkileşim içinde konumlandırmak için de büyük çaba gösteririz. Etkileşim içinde konumumuza bağlı olarak, farklı benlik kavramları geliştirebiliriz. Benlik kavramı kişinin kendisi hakkında bildikleri, başkalarının kişiye ilişkin görüşlerinden yansıyanlar ve kişinin kendine ilişkin değerlendirmelerinden elde edilir. Çoğu zaman bu bilgi ve değerlendirmeler çevreden hazır alınır. Benlik kavramının oluşumunda, başkalarının kişiye yansıttığı özellikler, kişinin kendisi hakkındaki gözlemlerinden elde ettiği bilgiler gibi etkili olur. Kişi kendisi hakkında sıklıkla söylenen şeyleri benliğinin parçaları olarak görür ve ifade eder. Çoğu zaman da benlik kavramına uygun davranmaya çalışır. 

Empati kurmanın yardım etme davranışına nasıl dönüştüğü hakkında başlıca iki kuramsal açıklama vardır. Bunlardan birincisine göre, sıkıntı içinde bulunan kişi ile empati kuran kişi, karşısındakinin durumunu anladığı için sıkıntıyı gidermek yani kendisini rahatlatmak için o kişiye yardımda bulunur. İkinci açıklama ise şöyledir: Sıkıntıda bulunan kişi ile empati kurarak onun durumundan haberdar olan kişi, diğergam bir davranışta bulunarak, sıkıntıdaki kişiyi rahatlatmak amacıyla ona yardım eder. Yukarıdaki açıklamaların birincisine göre, yardım davranışının temelinde egoist bir güdü, ikincisine göre ise diğergam bir güdü bulunmaktadır. 

İnsanlar diğerlerini dinlerken genellikle şu dört alternatiften birini tercih eder:

• Önemsememe
  Kişinin söylediğini dinler gibi görünür fakat dinlemiyordur.
• Seçici Dinleme
  Söylenenin ancak bazı kısımlarını dikkate alır, diğerlerine ilgi göstermez.
• Dikkatle Dinleme
  Söylenen sözlere dikkat eder, hangi kelimelerin kullanıldığını gözden kaçırmaz.
• Empatik dinleme
  Empatik dinleme kişiyi anlamak amacı ile kullanılan aktif dinlemedir.

Empatik dinleme kişiyi anlamak amacı ile kullanılan aktif dinlemedir. Aktif dinleme, kişiyi kullanma amacıyla yapılırsa sadece bir teknik olur ve olumlu sonuç vermez. Empatik dinleme kişiyi anlamayı birinci plana koyar. Bir kimse diğer kişiyi empatik olarak dinlediğinde, diğer kişinin ne söylediğini, ne hissettiğini sanki o kişi imiş gibi anlamaya çalışır. Onun bir şeyi nasıl yaşadığını, bunu nasıl kavramlaştırmaya çalıştığını anlamaya çalışır. Empatik dinleme, diğer kişi ile aynı fikirleri paylaşma anlamına gelmez.

İletişimin gerçekleşmesinde empati en temel davranıştır. Bu bağlamda empatik iletişimin gerçekleşmesinde, karşımızdaki kişiyi işitmek yeterli olmaz. Onun söylediklerini anlamak, düşünmek, etkin bir dinleyici olmak gerekir. Ona duygularını yansıtma fırsatı vermek, kendini ifade etme ortamı oluşturulmasında empatik iletişim gereklidir. İletişimde empati kurulabilmesi için, kişinin karşısındaki kişinin hem duygu, hem de düşüncelerini doğru olarak anlaması önem taşır. Ayrıca empati kuran kişinin zihninde oluşan anlayışı karşısındaki kişiye iletmesi de empatinin gerçekleşmesinde son derece önemlidir. Empatik iletişim becerimizin gelişmesi için iş birliği, yardımlaşma ve dayanışmaya açık, savunucu iletişimden uzak, farklılıklar arasında benzerliği aramaya çalışan bir tutum tercih edilmelidir. 

Empati kuracak kişinin, tam bir empati kurmuş sayılabilmesi için üç aşamayı tamamlaması gerekir. Bunlar sırası ile:

• Kendisini karşısındakinin yerine koyması, olaylara onun bakış açısıyla bakması,
• Karşısındaki kişinin düşünce ve duygularını doğru şekilde anlaması,
• Kurduğu empatik bağı karşısındakine yansıtması.

Duyuşsal duyarlık başkalarının sözel olmayan iletişimlerini alma, anlama ve yorumlama becerilerini ifade etmektedir. Duyuşsal yönden duyarlı bireyler, başka bireylerin duyuşsal imalarını doğru ve tam olarak yorumlarlar. Bazı bireyler, duyuşsal olarak duyarlı bireyleri çabuk etkileyebilirler. Bu yapıya sahip olan bireyler, başkalarının duyuşsal durumlarını empatik olarak ifade edebilirler.

Sosyal anlatımcılık,  sözel anlatımcılığı ve bireylerin birbirleriyle sosyal iletişim kurma ve iletişim geliştirme becerilerini ifade etmektedir. Diğer bir deyişle sosyal yakınlaşmadaki becerileri göstermektedir. Bu yapıya sahip olanlar cana yakın, sosyal ya da herhangi bir konuda sohbeti başlatma ve yönlendirme becerilerine sahiptirler. Ayrıca bu yapı sözel akıcılıkla da ilişkilidir. Sosyal anlatımcı bireyler söylemek istediklerini içeriğe bağlı olmaksızın, kendi başlarına konuşarak kolaylıkla yönlendirebilirler. Diğer bir deyişle spontane olarak konuşmayı sürdürebilirler.

Sosyal duyarlık, başkalarının sözel iletişimlerini alma, anlama ve yorumlama becerilerini içermektedir. Bunun yanı sıra, bireylerin uygun sosyal davranışları yönlendiren normları anlamak ve bireysel duyarlılığı da yansıtmaktadır. Sosyal duyarlı bireyler, sosyal davranışları sergilerken sosyal normlara özen gösterirler ve ortama uygun hareket etme bilincindedirler. Bu yapı sosyal etkileşime katılmayı engelleyen bireysel bilinci de yansıtabilmektedir. 

Dökmen (1996), “aşamalı empati sınıflaması” olarak yeni bir empati modeli geliştirmiştir. Ona göre üç temel empati basamağı vardır. Bu basamaklar: 1. Onlar Basamağı, 2. Ben Basamağı, 3. Sen Basamağı. Bu basamakların her birisi de kendi içerisinde, “düşünce” ve “duygu” olarak iki alt basamaktan oluşmaktadır.

Onlar basamağında tepki veren kişi, karşısındaki kişinin kendisine aktardığı sorun üzerinde düşünmez; bu soruna bağlı olarak kendi düşünce ve duygularından da söz etmez. Problemi dinleyen kişi, muhatabına öyle bir geri bildirim verir ki, bu geri bildirim, o ortamda bulunmayan üçüncü şahısların (toplumun) görüşlerini dile getirebilir.

Ben basamağında empatik tepki veren kişi, ben-merkezcidir; kendisine sorun aktaran kişinin duygu ve düşüncelerine eğilmek yerine, sorun sahibini eleştirir, ona akıl verir; bazen de kişiyi ilgili sorunla baş başa bırakıp kendinden söz etmeye başlar. Ben basamağında empatik tepki veren kişi, karşısındaki kişiyi bir ölçüde rahatlatabilir. Bu yüzden Ben Basamağı’ndaki tepkiler, Onlar Basamağı’ndaki tepkilere oranla daha kaliteli sayılabilir. Ancak, Ben Basamağı’nda empatik tepki veren kişiler, bilişsel ve duygusal açıdan karşılarındaki kişinin rolünü almadıkları için, yeterli düzeyde empati kurmuş sayılmazlar.

Sen basamağında empatik tepki veren kişi, kendisine sorununu ileten kişinin rölüne girer, olaylara o kişinin bakış açısıyla bakar. Yani kendisine iletilen sorun karşısında, toplumun ya da kendisinin düşüncelerini dile getirmez. Doğrudan doğruya karşısındaki kişinin duyguları ve düşünceleri üzerine odaklaşarak, o kişinin ne düşündüğünü ve hissettiğini anlamaya çalışır.

Asperger sendromu olan çocukların belli başlı karakteristik özellikleri şunlardır:

• Duyarsız olma
• Empati yokluğu
• Dilde ve iletişimde zorluk
• Bir konuya aşırı ilgi
• Motor beceriksizlik ve sakarlık
• Yalnızlık
• Organize olmada güçlük çekerler
• Tuhaf ve garip olma
• Sözcüklerin mecaz anlamını kavrayamama
• Rutinlere bağlılık