Olağan Dışı Durumlarda Sağlık Uygulamaları

Olağan sağlık uygulamalarının eksik kaldığı ve ilave özel uygulamalara ihtiyaç olan tüm durumlardır. Hava yolu, demir yolu veya kara yollarında meydana gelen büyük çaplı trafik kazaları, sabotajlar ve kimyasal yangınlar gibi durumlar sağlık uygulamaları bakımından olağan dışı durumlara örneklerdir. Olağan dışı durumlar; sağlık uygulamaları açısından, meydana gelen olaydan etkilenen kişi sayısı dikkate alınarak sınıflandırılır. Yaralı sayısının 25-100 arasında olduğu veya 10 kişinin hastaneye kaldırıldığı durumlara Hafif Olağan Dışı Durum; 100-1000 arasında kişinin yaralandığı veya hastaneye kaldırılan kişi sayısının 50 olduğu durumlara Orta Dereceli Olağan Dışı Durum; yaralı sayısının en az 1000 olduğu ve 250 kişinin hastaneye kaldırıldığı durumlara ise Büyük Olağan Dışı Durum denilmektedir.

Acil Durum: Toplumun tamamını veya belirli bir bölümünü etkileyen, olağan yaşam faaliyetlerini durduran veya sekteye uğratan, acil müdahalenin gerekli olduğu kriz hâline denir.

Olağan dışı durumun ortaya çıkmasından hemen sonra başlayarak, etkilenen insanların bütün gereksinimlerini zamanında, süratli ve etkin olarak karşılamayı hedefleyen ve acil durum gereksinimlerinin ortadan kalkması ile son bulan yönetim şekline acil durum yönetimi denilmektedir.

Acil durum yönetimi; olağan dışı durum yönetiminin başlangıç aşaması olup olaya müdahale ve kısa zamanlı iyileştirme çalışmalarını içerir. Acil durum yönetiminin başarılı olabilmesi; planlı, programlı ve hazırlıklı olmaya bağlıdır. Olağan yönetimden farkı; olağan dışı imkân, kaynak ve yetkilerin kullanılmasıdır.

Afet: Toplumun alışılmış yaşam biçimini bozan; uyum sağlama becerisini ortadan kaldırarak dışarıdan yardım alma ihtiyacı doğuran; yüksek derecede can ve mal kaybı ile sonuçlanan; çevresel, teknolojik veya insan kaynaklı olaydır.

Kitlesel Aciller: Terör olayları, kimyevi kaza gibi bölgesel acil yardım sisteminin müdahale gücünü aşan fakat afet düzeyine ulaşmayan olaylardır.

Tehlike: Afet ya da acil duruma neden olabilecek doğal veya insan kaynaklı olaylar ve şartlardır.

Hassasiyet: Bir canlının herhangi bir tehlikeyle karşı karşıya geldiğinde korunmasız, incinebilir ve yaralanabilir olma, hasar görme yatkınlığıdır. Hasar görme eğilimi az gelişmiş ülkelerde daha yüksektir. Yoksulluk, toplumun hasar görme eğilimini artıran bir durumdur.

Risk: Tehlikeli bir olayın canlıları etkileme olasılığıdır.

Afet Tıbbı: Bir afet anında, meydana gelen acil sağlık gereksinimleri ile etkilenen toplumda var olan kaynaklar arasındaki dengesizliği; mümkün olan en yüksek sayıda afetzedeyi kurtaracak şekilde yöneten bir tıp dalıdır. Sağlık uzmanlarının afet yönetiminde rolü olan diğer kişi ve kuruluşlar ile iş birliği içinde, afet kaynaklı sağlık sorunlarını engellemek, bu sorunlara hızlı ve etkin biçimde çözüm bulmak ve iyileştirmek için birlikte çalışmasına afet tıbbı denir.

Triaj: Sözlük anlamı sıraya dizme, seçme şeklindedir. Hastalara bakım hizmetinin, ihtiyaç veya hastalığın önemi dikkate alınarak sağlanmasıdır. Bir grup hasta arasından, mevcut sınırlı imkânların kullanımını değerlendirerek bakım önceliği sıralaması sağlamak olarak tanımlanabilir.

Ülkemizde en sık karşılaşılan olağan dışı durumlar; depremler, seller, trafik kazları ve endüstriyel kazalardır.

Deprem; yer kabuğunun içerisindeki çatlamalar ve kırılmaların sebep olduğu, ani şekilde gelişen titreşim hareketlerinin, şiddetli dalgalar biçiminde yayılarak, yer yüzeyini sarsması olayıdır.

Deprem esnasında meydana gelen yaralanmalar arasında; kanamalı yumuşak doku travmaları, kafa travmaları ve kemik kırıkları yer almaktadır. Depremlerde yaralananlarının bir bölümünde crush sendromu denilen hastalık ortaya çıkabilir.

Crush sendromu; insan bedeninin uzun süre baskı altında kalması sonucu kas dokusunun zedelenmesi ile başlayan ve dolaşım bozukluğu, şok, böbrek yetmezliği ve kalp rahatsızlıkları ile seyreden bir klinik tablodur. Bu hastalarda böbrek yetmezliğine bağlı diyaliz gereksinimi ortaya çıkabilir.

Depremden sonraki zaman diliminde ortaya çıkan sağlık sorunları arasında; kalp- damar sistemi hastalıklarında artış ve mevcut olan bu tip hastalıkların gidişatının bozulması, hipertansiyon problemi olan hasta sayısında ve buna bağlı ölüm oranında artış ile sinir sistemi ve diğer ruh sağlığı problemleri ön plana çıkmaktadır.

Enfeksiyon kaynaklı hastalıkların yayılması sonucunda özellikle bağırsak enfeksiyonlarında artış; aşıyla engellenmesi mümkün olan çocukluk hastalıkları, sıtma ve diğer tropikal bulaşıcı hastalıklar ise daha ileri evrelerde, özellikle afetzedelerin sağlık hizmetine ulaşamaması ve sağlıksız şartlarda hayatlarını devam ettirmek zorunda kaldıklarında ortaya çıkar.

Bir bölgede, toprağın belirli bir süre içinde tamamen ya da kısmen su altında kalmasına neden olan ani, büyük ve düzensiz su akıntılarına sel denir.

Seller, doğal afet çeşitleri arasında en sık görülen ve can ve mal kayıplarının açısından en şiddetli olandır. Ülkemizde de en sık karşılaşılan afet türü sellerdir.

Sel riski fazla olan yerlerde insan yerleşiminin artması, ağaç sayısının azalması ve ormanların seyrelmesi, uygun olmayan inşaatlaşma, sel riski fazla olan akarsu yataklarında ve deniz kenarında yerleşim gibi unsurlar; selin yıkıcı etkilerinin artmasına neden olmaktadır.

Doğal afetler arasında bulaşıcı hastalık ortaya çıkmasına en fazla neden olan afet türü; sellerdir. Bunun nedeni; su arıtma sistemlerinin ve su şebekelerinin de sel esnasında hasar görmesidir. Sel esnasında yaşanan kanalizasyon taşmaları sonucunda; kontamine gıda, su ve eşyalarla bulaşan enfeksiyon hastalıkları görülme sıklığı artar. Suyla bulaşan enterotoksijenik enfeksiyonlar; şigellozis, hepatit A, leptospirozis ve giardiazis salgınları görülme riski artar.

Hava tahminlerinin düzenle yapılması ve uyarı sistemlerinin zamanında devreye girmesi, sel riski olan bölgede önleme çalışmalarını harekete geçirmekte ve selin etkisinin azalmasını sağlamaktadır. Ayrıca sel riski bulunan bölgelerde, riskli grupların ve gereksinimlerinin belirlenip gerekli tedbirlerin alınması, iyi işleyen bir kurtarma ve acil yardım sisteminin sağlanması; sel kaynaklı sağlık problemlerinin asgari seviyelerde tutulması açısından önem arz etmektedir.

Endüstriyel kazalar; su kaynaklarında ve toprakta kirlenme ve besin zincirinde bozulma şeklinde, etkisi uzun yıllar sürebilen çevresel etkilere neden olabilir.

Endüstriyel kazaların neden olduğu kimyasal maruziyet; uzun dönemde teratojen, karsinojen etki ve diğer hedef organ hasarı riski ortaya çıkarmaktadır.

Endüstriyel kazaların birçoğu insan kaynaklıdır.

Endüstriyel kazaları önlemek ve bu kazalardan korunmak mümkün olabilmektedir. Öncelikle bölgede meydana gelen bir kaza durumunda olumsuz etkilere neden olabilecek tüm kimyasal zararların tespit edilmesi gerekmektedir. Ardından bu kimyasallardan en çok zarar görme olasılığı bulunan gruplar tespit edilmeli ve hem endüstriyel alan içinde hem de toplumda acil durum planları yapılmalı ve mutlaka uygulanmalıdır.

Endüstriyel kaza risklerine karşı antidotlar tedarik edilmeli; çalışanlar ve acil yardım ekipleri için koruyucu ekipmanlar ile ilk yardım esnasında kullanılacak malzemeler hazır bulundurulmalı; boşaltma alanı ve araçları tespit edilmeli ve bu uygulamalara yönelik tatbikatlar yapılmalıdır.

Dünya Sağlık Örgütü ve Avrupa Ekonomik İşbirliği verilerinde tüm dünyada, 15-24 yaş arası ölümlerin en önemli nedeninin trafik kazası olduğu bildirilmektedir. Trafik kazaları kaynaklı can ve mal kaybı, doğal afetlere bağlı kayıplarla kıyaslandığında çok daha fazladır.

Dikkatsiz insan davranışları, trafik kazası nedenlerinin başında gelmektedir. Araçla ilgili sorunlar ve araçların bakımlarının yaptırılmaması; alkollü araç kullanımı ve hız sınırlarının göz ardı edilmesi, diğer nedenler olarak sıralanabilir.

Bir afet meydana geldiğinde, yapılması gereken işlerin koordineli bir biçimde yönetilmesine “Afet Yönetimi” denir. Afet yönetimi; afetleri yok saymak ya da yok etmek yerine onlarla mücadele etmeyi, kontrol altına almayı ve zararlarını asgari seviyede tutmayı amaçlar. Afet yönetiminin etkin bir şekilde uygulanabilmesi için toplumdaki bütün kurum ve kuruluşların, kaynaklarını bu ortak amaç doğrultusunda seferber etmesi gerekmektedir. Afet yönetimi; afet riski bulunan yerlerde olası afetlere karşı hazırlık ve afet etkilerini asgari seviyede tutma çalışmalarının, afet sonrasındaki kurtarma çalışmalarının; uzun dönemde ise toplum sistemlerinin ve bireysel yaşamların yeniden yapılanması çalışmalarının yönetilmesidir.

Afet yönetiminin kapsamı aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Olası afetlerin ortaya çıkmalarına yönelik tedbirler planlamak ve bunları uygulamak,

• Ani biçimde ortaya çıkabilecek afet tehditlerine karşı uyarı-hazırlık organizasyonu yapmak,

• Uyarı dönemleri ve afetlerin kötü sonuçlarında, etkin acil durum tedbirlerini hazırlamak,

• Afet bölgesi ve halkının durumlarını tespit ve takip etmek, çözüm ve önlemleri zamanında hayata geçirmek,

• Afetten hemen sonra hayat kurtarmak için acil yardım uygulamalarını gerçekleştirmek. Rehabilitasyon tedbirlerini hızlandırmak ve afet sonrasında yeniden yapılanmayı ve sürekli gelişimi teşvik etmek.

Afet yönetiminde ana amaç, afetzedeleri kurtarmak ve mümkün olan en kısa sürede normal hayat koşullarına geri döndürmektir. Bu amaca ulaşabilmek için mutlaka olması gereken unsurlar; bilgi, tecrübe, planlama ve eşgüdümlü çalışmadır.

Geniş kapsamlı bir afet yönetiminin amaçları aşağıda belirtilen şekilde olmalıdır:

• Afet öncesinde, toplumun en az zararla olayı atlatabilmesi için gereken bütün teknik, yönetimsel ve hukuki tedbirleri almak,

• Eğer yeterince tedbir alınamayan durumlar var ise en iyi müdahale çalışmalarının uygulanmasını sağlamak,

• Afet kaynaklı zararların azaltmasına yönelik çalışmaları, ulusal ve yerel kalkınmanın bütün basamaklarına dâhil etmek,

• Afettin en az zararla atlatılmasına yönelik, toplumu bilgilendirecek eğitimi vermek.

Etkili bir afet yönetiminin gerçekleşebilmesi için aşağıda sıralanan eylemlerin gerçekleştirilmesi gereklidir:

• Afet riskinin önceden tespit edilmesi,
• Zararı asgari seviyede tutacak tedbirlerin alınması,
• Afet anında izlenecek yöntemlerin önceden belirlenmesi,
• Afet anında önlemlerin derhal uygulamaya konulması,
• Toplumdaki bütün kurumların ve kaynakların koordineli biçimde yönetilmesi.

Afet yönetimi; birden çok sektör ve kurumun içerisinde yer aldığı, çok disiplinli bir yapılanma teşkil etmektedir. Özetle, tüm toplumu ve birimleri kapsamaktadır. Afet yönetimi içerisinde yer alan başlıca bileşenler aşağıda sıralanmıştır:

* Devlet yönetiminde söz sahibi siyasiler, kurum ve kuruluşlar,

* Yerel yöneticiler,
* Güvenlik kuvvetleri,
* Yerel ve ulusal medya mensupları,

* Üniversiteler ve akademisyenler,
* Sivil toplum örgütleri ve gönüllüleri,
* Meslek odaları, sendikalar ve üyeleri,
* Deprem uzmanları,
* Uluslararası kuruluşlar,
* Halk.

Afetler, sağlık uygulamaları ve verilecek hizmetler bakımından beş döneme ayrılırlar:

1. Sessiz Dönem; afetin yaşanmadığı veya aynı türden iki afet arasında geçen dönemdir. Bu dönemin süresi afet çeşidine ve bölgesine göre değişiklik gösterir.

2. Alarm Dönemi; afetin yaklaştığı, zamanının öngörüldüğü ve bu nedenle topluma haber verilerek risk unsuru taşıyan yer ve yapılardan uzaklaşılan ve güvenilir yerlere sığınılan dönemdir. Afet çeşidine ve bölgesine göre, iki saat ile bir hafta kadar devam eder.

3. İzolasyon Dönemi; afetin başlama anından, toplumun afetin ilk etkilerinden ve şokundan arınma anına dek geçen zamana denir. Afet çeşidine ve bölgesine göre, üç saat ile üç gün kadar sürer.

4. Dış Yardım Dönemi; afet yerine dışarıdan yardımın gelmesi ile başlayan ve kesilmesine kadar geçen dönemdir. Afet çeşidine ve bölgesine göre üç gün ile üç ay kadar sürer.

5. Rehabilitasyon Dönemi; afet yerindeki yıkımların ve büyük hasarların giderilmesi ve yeniden yapılması sonucu bölgenin, afetten önceki durumuna geri döndürülmesi için geçen süreye denir. Bu süre; afetin şiddeti, ülkenin sosyal ve ekonomik düzeyine bağlı olup genellikle yıllar sürer.

Alarm döneminin temelini; afetin sağlık alanı birimleri ve çalışanları tarafından haber alınması ve afet sonrası ortaya çıkabilecek durumların analiz edilmesi oluşturur. Afet riski haberi gelir gelmez sağlık çalışanları, sessiz dönemde yapılan planlara göre görevli oldukları yerlerde toplanmalıdır. Derhal beklenen afetin analizi gerçekleştirilerek, önceden hazırlanmış olan senaryo veya planlardan hangisinin uygulanacağına karar verilmeli ve gerekli birim ve kuruluşlar ile iletişime geçilerek afete hazır biçimde beklenmelidir.

Bu dönemde sağlık uygulamaları genellikle bölgesel düzeyde uygulanmaktadır. Afet için hazırlıklar ve planlamalar eksiksiz olarak yapılmış olsa bile insanın doğası gereği afetin başlaması ile panik, şok ve kaos ortamının oluşması kaçınılmazdır. Kendileri de afetzede olan ve şok ve kaos ortamından etkilenen yönetici ve kurumların derhal organize olmalarını ve hizmet sunmalarını beklememek gerekir. Bu sebeple afet planları yapılırken izolasyon dönemi süresince, afetin yaşandığı bölgenin öz kaynakları yok sayılır ve ilk günlerdeki hizmetlerin tamamen dış kaynaklardan geleceği varsayılır. Buradaki amaç, kaos süresini mümkün olan en kısa sürede atlatmak ve bölgesel hizmetin bir an evvel faaliyete geçmesini sağlamaktır.

• Aile fertlerinin bulundukları yerlerden haberdar olma
• Aile fertlerini kurtarma ve sağlık hizmet alanına götürme
• Yakınlarını kurtarma ve sağlık hizmet alanına götürme
• Afetin şiddetini değerlendirme ve bilgi edinme
• Temel ihtiyaç kaynaklarından haberdar olma
• İlgili birimlerle iletişime geçerek kurtarma ve yardım çalışmalarında yer alma

Bölgesel yöneticilerin afet şokunu atlatır atlatmaz ilk yapacakları iş, yerel koordinasyon komitesini toplamak olmalıdır. Bu komiteye afet bölgesi dışındaki yöneticilerin de katılması, doğru kararların alınmasını sağlayacaktır. Koordinasyon komitesi derhâl aşağıdaki unsurları içeren durum değerlendirme yapmalıdır:

• Afetin yıkıma uğrattığı bölge,
• Afetin şiddeti ve yıkımın büyüklüğü,
• Meydana gelen ölüm ve yaralanmaların, tahmini sayıları ve yerleri,
• Tahmini olarak evsiz kalan insan sayısı,
• Tahmini olarak izole edilen aile ve köy sayısı,
• Tahmini olarak ailelerinden kopan çocuk, kadın ve yaşlı sayısı.

Bu dönemde, dış yardımda bulunacak kurum ve kuruluşların derhâl yerel yetkililer ile iletişime geçerek, bilgi toplamaları gerekmektedir. Afet anında yerel yöneticiler ile koordine olma ve bilgi toplama genellikle istenilen düzeyde olamamaktadır. Bu yüzden, dış yardım kuruluşlarının bilgilere kendilerinin ulaşması ve değerlendirme yapması gerekebilir. Bu amaçla kullanılacak en etkin yol; uçak veya helikopter kullanılarak havadan keşif yapmaktır. Bu inceleme gerçekleştirildikten sonra sırası ile aşağıdaki işlemler yapılmalıdır:

• Afetten etkilenen bölge ve nüfusunun belirlenmesi,
• Afet şiddetinin belirlenmesi ve paralelinde tahmini sonuçlar çıkarılarak ihtiyaçların tespit edilmesi,
• Kurtarma, ilkyardım, triaj ve şok giderme çalışmalarının gerçekleştirilmesi,
• Geçici yerleşim yerlerinin sağlanması ve temel ihtiyaçların giderilmesi.

Dış yardımların amacına ulaşabilmesi için ölümlerin azaltılması, yaralıların etkin bir şekilde bakımı, sonradan ortaya çıkabilecek hastalık ve ölümlerin azaltılması gerekmektedir.

Afetlerin sebep olduğu ölümler incelendiğinde, başlıca ölüm sebepleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

• Olaya bağlı ve olay anında gerçekleşen ölümler,

• Gecikmiş kurtarma ile ilişkili ölümler,
• Yanlış kurtarma çabaları kaynaklı ölümler,
• Tıbben çare bulunamayan ölümler,

• Hizmetlerin sekteye uğraması nedeniyle gerçekleşen ölümler.

Bu görevin en iyi biçimde yürütülebilmesi için şu işlemler sırasıyla gerçekleştirilmelidir:

Organizasyon: Bölgesel sağlık kuruluşlarının afetten etkilenmediği ve kapasitelerinin yeterli olduğu hâllerde, ayrıca bir organizasyona ve dış desteğe ihtiyaç yoktur. Ancak, yerleşik kuruluşların eksik ve yetersiz olduğu, afet sonucunda yıkıma uğradığı hâllerde; dış yardım ve organizasyon mekanizmasının hızlı bir şekilde devreye girmesi gerekmektedir. Sağlık uygulamalarında dış yardımların en yakın çevreden başlayarak kuruluşların koordineli biçimde hazırladıkları plan dâhilinde hareket etmeleri, daha yararlı sonuçlar ortaya çıkarır.

• Su hijyeni sağlanmalıdır.
• Afetzedelerin düzgün beslenmesi ve gıda hijyeni sağlanmalıdır.
• İnsan dışkı ve idrarı zararsızlaştırılmalıdır.
• Afetzedeler için çadır kent ve benzeri geçici yerleşim yerleri sağlanmalıdır.

• Çevre sağlığı önlemleri alınmalıdır.

Toplumun hem bedenen hem de ruhsal anlamda iyileştirilmesi, çevrenin yeniden yapılandırılarak altyapı gereksinimlerinin sağlanması ve yaşamın afetten önceki düzeye döndürülmesi çalışmaları bu dönemde gerçekleştirilir. Bu dönem, afet şiddetine ve toplumun sosyal ve ekonomik seviyesine bağlı olarak kısa sürede atlatılabildiği gibi bazen yıllar süren çalışmalar da gerektirebilir. Afetten sonra yıkımların giderilmesi, belki de ondan daha da önemlisi, bölgenin çöken ekonomisinin yeniden canlandırılmasıdır.