İş Sağlığı

İş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için titizlikle hazırlanmış iyi bir mevzuat, bu mevzuatın iş ortamında uygulanması, iyi bir denetim mekanizması, tedbir politikalarına önem verilmesi ve iş güvenliği bilincinin eğitim yoluyla hem işçi hem de işverenlerde yerleştirilmesi gerekmektedir.

İş güvenliğinde başlıca amaç iş hayatında işçinin sağlığına zarar verebilecek hususların önceden belirlenerek gerekli önlemlerin alınması, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarının sağlanması, iş kazaları ve mesleki hastalıklara karşı işçilerin psikolojik ve bedensel sağlıklarının korunmasıdır.

“İş sağlığı” kavramı Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) uzmanlar komitesi tarafından “çalışanların sağlığını ve çalışma kapasitesini koruma ve geliştirme, çalışma ortamını ve yapılan işi geliştirme ve işyerlerinde sağlık ve güvenliği destekleyen yönde iş organizasyonu ve çalışma kültürünü geliştirme” şeklinde tanımlanmıştır.

İş sağlığı; çalışanların sağlığını korumakla kalmayan, aynı zamanda üretkenlikte, ürün niteliğinde, çalışma motivasyonunda artış ile iş doyumu yoluyla ulusal ekonomilere olumlu katkı sağlamayı ve gerek çalışanların gerekse toplumun genel yaşam kalitesinde iyileşmeyi hedefleyen önemli bir stratejidir.

İş sağlığı hekimliğinin babası olarak bilinen İtalyan öğretim üyesi Bernardino Ramazzini (1633-1714) iş sağlığı ile ilgili çok önemli konularda çalışmalar gerçekleştirmiştir. Farklı işlerde çalışanların sağlık durumları üzerine araştırmalar yapmış ve 1713 yılında alanında ilk olan “De Morbis Artificum Diatriba (İşçi Hastalıkları) ” isimli kitabı yayımlamıştır. Ramazzini bu kitapta, çalışılan iş ile hastalık arasında ilişki olduğunu belirterek hekimlerin hastalarına yaptıkları iş ve meslekle ilgili sorular yöneltmeleri gerektiğini vurgulamış ve iş kazalarından korunmak için iş yerlerinde güvenlik tedbirlerinin alınması gerektiğini söylemiştir.

Ülkemizde iş sağlığı konusundaki ilk yasal metin 1865 yılında Dilaver Paşa tarafından yayımlanan “Ereğli Madeni Hümayun Teamülnamesi” isimli tüzüktür. Bu tüzük ile Dilaver Paşa işverene bazı yaptırımlar öngörmüş ve işçinin çalışma şartlarını iyileştirmeyi amaçlamıştır.

Resmî Gazetede yayımlanan 09.12.2003 tarih ve 25311 sayılı “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği” kapsamında iş sağlığı ve güvenliğinin amacı aşağıda belirtilen şekilde belirtilmiştir:

1. Mesleki risklerin önlenmesi, sağlık ve güvenliğin korunması, risk ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılması
2. İş sağlığı ve güvenliği konusunda işçi ve temsilcilerinin eğitimi, bilgilendirilmesi, görüşlerinin alınması ve dengeli katılımlarının sağlanması
3. Yaş, cinsiyet ve özel durumları sebebi ile özel olarak korunması gereken kişilerin çalışma şartları ile ilgili genel prensipler ve diğer hususlar

"İş Sağlığı ve Güvenliği" Kanuna göre çalışan “Kendi özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel iş yerlerinde istihdam edilen gerçek kişi”yi temsil etmektedir. İşveren ise “Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar” olarak tanımlanmıştır.

İşveren çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede;

• Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hâle getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar.
• İş yerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar.
• Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır.
• Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır.
• Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır.

Çalışanların, işveren tarafından verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yükümlülükleri şunlardır:

a. İş yerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek

b. Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak

c. İş yerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhâl haber vermek

ç. Teftişe yetkili makam tarafından iş yerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda, işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak

d. Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak

Çalışan temsilcisi, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalara katılmak, çalışmaları izlemek, tedbir alınmasını istemek, tekliflerde bulunmak ve benzeri konularda çalışanları temsil etmek ile yükümlüdür.

Destek elemanı, asli görevinin yanında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda özel olarak görevlendirilmiş uygun donanım ve yeterli eğitime sahip kişidir.

Kanunda genç çalışan olarak tanımlanan kişi on beş yaşını bitirmiş ancak on sekiz yaşını doldurmamış çalışanı ifade etmektedir.

Usul ve esasları yönetmelikle belirlenen iş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip, Bakanlık ve ilgili kuruluşlarında çalışma hayatını denetleyen müfettişler ile mühendislik veya mimarlık eğitimi veren fakültelerin mezunları ile teknik elemanlara iş güvenliği uzmanı denilmektedir.

İş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, iş yeri hekimliği belgesine sahip hekimlere iş yeri hekimi adı verilmiştir.

Kaza çalışma faaliyetlerini aksatan, belirli bir zarar ya da yaralanma ile sonuçlanan, planlanmamış, kontrolsüz ve beklenmeyen olay şeklinde tanımlanabilir. İş ortamında meydana gelen kazalara “iş kazası” denir. Yürürlükteki 6331 sayılı ve 20.06.2012 tarihli “İş Sağlığı ve Güvenliği” Kanun’ unda ise iş kazası “İş yerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hâle getiren olay” şeklinde ifade edilmiştir.

Meydana gelen yaralanmanın şiddetine göre kazalar:

• Çalışanın bir günden fazla işten uzaklaşmasına sebep olan ancak tedaviye ihtiyaç duyulmayan kazalar,
• Çalışanın bir günden fazla işten uzaklaşmasına sebep olan ve tedavi gerektiren kazalar,
• Çalışanın sürekli iş göremezliğine sebep olan ve sakatlıkla sonuçlanan kazalar,
• Çalışanın ölümüne neden olan kazalar şeklinde sınıflandırılabilir.

Ortaya çıkan yaralanma türüne göre kazalar:

• Kafa bölgesi yaralanmaları (baş, göz, yüz vb.),
• Diz kapağı, kalça ve uyluk kemiği yaralanmaları,
• Omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları,
• Göğüs kafesi ve solunum organlarında meydana gelen yaralanmalar,
• Boyun ve omurga bölgesi yaralanmaları,
• El bileği, el içi, parmaklar ve ön kolda gözlenen yaralanmalar,
• İç organlarda ortaya çıkan yaralanmalar,
• Ayaklar ve baldırlarda meydana gelen yaralanmalar
• Ruhsal ve sinirsel tahribata neden olan kazalar biçiminde sıralanabilir.

Gerçekleşen olayın türüne göre kazalar:

• Düşme, incinme,
• Parça, malzeme düşmesi,
• Göze yabancı cisim kaçması,
• Yanma,
• Makinelerden olan kazalar,
• El aletlerinden olan kazalar,
• Elektrik kazaları,
• Ezilme, sıkışma,
• Patlamalar,
• Zararlı ve tehlikeli maddelere değme sonucu oluşan kazalar şeklinde sınıflandırılabilir.

İş kazalarına neden olan güvensiz şartlar:

• Kötü yapılmış koruyucular,
• Koruyucu eksikliği
• Arızalı, keskin, sivri, kaygan, eskimiş, çatlak aletler
• Güvensiz makine, alet, tesis
• Güvensiz düzen, yetersiz bakım, tıkanıklıklar, kapanmış geçitler
• Yetersiz aydınlatma, göz kamaştıran ışık kaynakları, yüksek ses düzeyi
• Güvenli iş elbisesi, gözlük, eldiven, maske eksikliği
• Yetersiz havalandırma, çevre, hava kaynakları
• Güvensiz yöntemler ve mekanik, kimyevi, elektriksel, nükleer koşullar

İş kazalarına neden olan güvensiz davranışlar:

• Sorumsuz biçimde uyarıları gözetmeden, güvensiz çalışmak
• Yüksek hızda çalışmak veya alet kullanmak
• Güvenlik donanımını bozmak
• Tehlikeli cihazlar kullanmak ya da donanımı güvensiz biçimde yönetmek
• Güvensiz yüklemek, istiflemek, karıştırmak, yerleştirmek
• Kişisel koruyucu malzemeyi kullanmamak
• Hareketli ve tehlikeli yerlerde çalışmak
• Şaşırmak, kızmak, suistimal etmek, irkilmek
• Güvenliği önemsememek

Tehlike “İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyeli”ni ifade etmektedir.

Tehlike sınıfı “İş sağlığı ve güvenliği açısından yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş ekipmanı, üretim yöntem ve şekilleri, çalışma ortam ve şartları ile ilgili diğer hususlar dikkate alınarak iş yeri için belirlenen tehlike grubu”nu tanımlar.

Risk terimi “Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali”ni belirtmektedir.

Önleme “İş yerinde yürütülen işlerin bütün safhalarında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için planlanan ve alınan tedbirlerin tümü”nü ifade etmektedir.

İş kazası nedenlerinin belirlenebilmesi için bazı bilgilerin toplanması gerekmektedir. Bunlar; kaza zamanı, yeri, çeşidi, yaralanan çalışanın kimliği ve görgü tanıklarıdır. Bunlara ek olarak yaralanan çalışanın yaşı, kaza geçmişi, iş hayatı dışındaki çevresi, iş yerindeki pozisyonu ve yaralanmanın meydana getirdiği zarar gibi unsurlar da sorgulanmalıdır.

Kazalarda nedenlerin tespiti ve kaza analizi gerçekleştirildikten sonra alınacak tedbirler aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:

Teknik tedbirler: Uygulanan teknik ile ilgili alınacak tedbirler mekanik araç ve gereçlerin korunmasını, kontrolünü ve bakımını, zararlı etken ve yöntemlerin değiştirilmesini veya berteraf edilmesini, iş yerinin havalandırma, aydınlatma veya renklendirilmesinde değişikliğe gidilmesini, kişisel koruyucu araçlarının geliştirilmesini ve daha yoğun kullanımını kapsamaktadır.

Eğitim: Kazalardan korunma stratejileri göstererek uygun davranışların seçimi ve devamlılığı konusunda yol gösterir.

İşçi Seçimi: İş yerinde uygulanan işçi seçim yöntemlerinin tekrar gözden geçirilmesine ve yeni işçi alımında yapılacak işlere uygun kişilerin belirlenmesine olanak sağlar.

Disiplin: Nasihat, uyarı ve eğitim gibi metodlardan uygun olana yönlendirmeyi sağlar.

İlk yardımda üç temel amaç söz konusudur. Bunlar yaşamın korunması ve devamlılığının sağlanması, kazazedenin durumunda kötüleşmenin engellemesi ve iyileşmesinin kolaylaştırılmasıdır.

Aşağıdaki ilk yardım uygulamaları İngilizce karşılıkları olan kelimelerin baş harfleri nedeniyle ilk yardımın ABC’si olarak bilinmektedir. Etkili bir ilk yardım uygulaması için ilk yardımcı tarafından mutlaka kontrol edilmeli ve sağlamaya çalışılmalıdır.

A: Soluk yolunun açılması (Airway)
B: Solunumun düzeltilmesi (Breathing)
C: Dolaşımın etkinliğini sağlama (Circulation)

Meslek hastalıkları çalışma ortamına fiziksel, kimyasal veya biyolojik etkenler kaynaklı korunulabilir hastalıklardır. Meslek hastalığı 5510 sayılı “Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu”nda “Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük hâlleridir” şeklinde tanımlanmıştır. 6331 sayılı “İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu”ndaki tanımı ise “Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalık” şeklindedir.

Kimyasal maddelerle çalışanların sıklıkla yakalandıkları meslek hastalıkları arasında zehirlenmeler, kanser, sinir sistemi bozuklukları (konvülsiyon, depresyon, nevrit vb.), kan ve dolaşım sistemi bozuklukları (siyanoz, anemi vb.) ve sindirim sistemi bozuklukları (bulantı, kusma, iştahsızlık vb.) sayılabilir.

Deride yakıcı özelliği olan maddelere çözücüler, petrol ürünleri ve gaz yağı, asidik ve bazik özellikteki maddeler, metal işleme sıvıları, endüstriyel yakıt ve yağlar, deterjanların sulu çözeltileri örnek verilebilir. Deride duyarlılık oluşturan maddeler arasında epoksi reçineleri, saç perması preparatları, renklendirici maddeler, lateks ve plastik bileşenleri, dezenfektanlar, akrilatlar, proteinler, beyazlatıcılar ve bitki özleri sayılabilir. Deriye hasar veren fiziksel ajanlara mineral ve seramik liflerle temas, metal parçaları, kazıyıcı partiküller, kıllar, radyasyon, sert yüzeyler, sıcak ve soğuk ile temas örnek gösterilebilir. Son olarak diğer etkenlere ise patojenik mikroplar ve polisiklik hidrokarbonlar gibi akne yaratan kimyasal maddeler örnek verilebilir.

Akciğerlerde solunan tozların birikmesi sonucunda ortaya çıkan ve doku hasarı ile seyreden hastalıklara genel olarak pnömokonyoz adı verilmektedir.

Bu grupta yer alan meslek hastalıkları parazit kaynaklı hastalıklar, tropikal hastalıklar, zoonozlar (hayvandan insana geçen hastalıklar), viral hepatit ve tüberküloz gibi hastalıklar olarak sıralanabilir.

Ankilostomyazis (Kancalı Kurt Hastalığı): Kancalı kurtların neden olduğu ve anemi (kansızlık) ile karakterize tropikal bir hastalıktır.

Bruselloz: Brucella bakterileri yüzünden ortaya çıkan zoonoz bir hastalıktır. Keçi ve koyunlarda bulunan Brucella Melitensis ve sığırlarda bulunan Brucella Abortus bakterilerinin bulunduğu süt ürünleri tüketimi veya hayvan ile temas (deride kesik veya yara varsa) sonucunda insana geçmesi ile görülen hastalıktır.

Leptospiroz: Leptospira bakterilerin neden olduğu zoonoz bir hastalıktır. Sığır, köpek, domuz veya fare gibi hayvanların idrarları ile kirlenmiş su ile temas sonucu insana geçer.

Şarbon: Bacillus Anthracis adlı bakteri nedeniyle ortaya çıkan zoonoz bir hastalıktır. Koyun, sığır, at gibi otçul hayvanlardan insanlara doğrudan hayvanlarla temas yoluyla veya hayvan ürünü tüketimi neticesinde geçer.

Tetanos: Toprakta yaşayan Clostridium Tetani bakterisinin deride meydana gelen kesik veya çizik gibi bir yaralanma sonucunda yaralanan bölgeden vücuda girmesi sonucunda ortaya çıkan hastalıktır.

Tüberküloz: Mycobacterium Tuberculosis mikrobunun sebep olduğu uzun süreli ve bulaşıcı bir hastalıktır. Genellikle akciğerler etkilenir.

Bu grupta elektromanyetik ışınlar kaynaklı göz hastalıkları, gürültü sonucunda ortaya çıkan işitme kaybı, hava basıncındaki ani değişmelerin neden olduğu hastalıklar, titreşimin neden olduğu kemik ve eklem rahatsızlıkları, daimi bölgesel baskı sonucunda oluşan hastalıklar ve tekrarlayan travmalar neticesinde meydana gelen meslek hastalıkları yer almaktadır.

Meslek hastalıklarını önlenmesi konusunda elde edilen başarı, beraberinde aşağıdaki faydaları getirir:

• Çalışanların etkin biçimde korunması sağlanır.
• İşletmenin güvenliği sağlanır.
• Üretimde güvenlilik oluşur.
• Çevre güvenliği sağlanır ve korunur.
• İş kazaları ve meslek hastalıkları sıfıra yaklaşır.
• Huzur ortamı doğar.
• Ekonomik kayıplar azalır.
• Maliyetler azalır.
• Çalışanların, müşterinin ve iş yerinin memnuniyeti sağlanır.
• Verimlilik artar.