HALK MASALLARI

Mark Azadovski’nin masalcıya dikkatini yönelten önemli bir isim olarak tanınmasının se­bebi kuşkusuz onun Sibirya’dan Bir Masal Anası adlı eseridir. Söz konusu yazı Türkçeye İlhan Başgöz tarafından çevrilmiştir.

Walter Benjamin ‘‘Hikâye Anlatıcısı: Nikolay Leskov’un Eserleri Üzerine Düşünceler’’ adlı makalesinde hikâye anlatıcısının beslendiği kaynağın ağızdan ağıza aktarılan dene­yim olduğunu vurgular ve hikâye anlatıcılarını iki farklı grupta ele alarak ya yerleşik bir çiftçiye ya da ticaret yapan bir denizciye benzetir.

Gönül Gökdemir masalcıların genellikle kadın olmasını şu şekilde yorumlamıştır: “Kadim zamanda anaerkil yapıya sahip insan topluluklarının, toplayıcılıktan avcılık ve çiftçiliğe geçmesiyle ataerkil bir yapıya bürün­mesi ve kadının eski gücünü elinden yitirmesinden sonra, mit ve destan döneminde er­keklerin anlatıma hâkim olması ve sonrasında masallarda ise kadının gücü tekrar eline alarak annelik vasfını, çocuk yetiştirme, çocuğu geleceğe hazırlama vasfıyla masalların eğitici yönün birleştirmesiyle masalcıların kadın olması ve anneden kıza aktarılarak de­vam etmesi şeklinde yorumlayabiliriz”

28 Mayıs 2013 tarihinde Gazi Üniversitesi, Altındağ Belediyesi ve Ankara Kalkınma Ajansı ortaklığında hizmete açılan Ankara Somut Ol­mayan Kültürel Miras Müzesi, somut olmayan kültürel miras ürünlerinin yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılmasına hizmet etmektedir.

Hababam Sınıfı Rıfat Ilgaz’ın romanıdır.

Ankara Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi masalların yaşatılması ve gelecek kuşak­lara aktarılması için günlük ve dönemsel çalışmalar yapmaktadır. Müzede masalların zi­yaretçilere aktarımı için özel olarak oluşturulmuş masal odası bulunmaktadır. Deneyimli masal anlatıcıları tarafından bu odada gelen ziyaretçi gruplarına Nardaniye Hanım, Küllü Fatma, Fesleğenci Kızı, Ütelek, Sitti Nusret, Ahu Melek gibi masallar anlatılmaktadır.

1.Masalını Seç

Öncelikle masal, masalcı ve masalı dinleyeneler arasında oluşacak bağ önemsen­melidir. Bu nedenle verilmesi gereken ilk karar hangi masalın anlatılacağına ka­rar verilmesidir. Bu yüzden masalını kafan atamazsınız.

Nasıl Anlatacaksın Karar Ver

Masalcı masalı nasıl anlatacağını belirlemelidir. Dinleyicilerle güçlü bir bağ kura­bilmek için gerektiği zaman olayı birebir yaşıyormuş, kendi başından geçmiş gibi anlatma yoluna gidebilir. Kimi zaman olayları uzak bir geçmişte olmuş olaylar gibi anlatabilir. Kimi karakterlerin ses, beden ve mimiklerini taklit edebilir. Kapı gıcır­tısı, rüzgâr sesi, çocuk kahkahası gibi efektleri taklit yöntemiyle masalın içine ka­tabilir. Kimi karakterlerin şivelerini, beden hareketlerini taklit ederek o karaktere bürünür. Böylece dinleyicinin kendini masalın içinde hissetmesine yardım eder.

1.Masalını Seç, 2. Masalın Üzerinde Düşün, 3. Nasıl Anlatacaksın Karar Ver, 4. Tekerlemeni Seç, 5.Yardımcılarını Belirle, Heybeni Doldur …..

Masal her anlatıldığında yeni bir anlatıya dönüşen; her anlatıcının üslubundan etkilenerek yenilenen bir türdür. Elbette her kültürde masal anlatıcılarının kullandıkları geleneksel unsurlar bulunmaktadır. Bu geleneksel unsurlar kulaktan kulağa aktarılarak gelişir ve yaşamaya devam eder. Ancak içinde bulunduğumuz küresel çağda icra bağlamlarının ortadan kalkması, medyanın baskın etkisi ve kuşaklar arası aktarımı, etkileşimin zayıflaması gibi nedenlerle masal anlatma geleneği hakkındaki bilgilerimiz hızla yok olmaktadır. Türk masal anlatma geleneği oldukça eski dönemlere dayanmasına karşın günümüzde artık unutulmaya yüz tutmuş, kurtarılması ve korunması gereken bir olguya dönüşmüştür. Modernleşme ve modernleşme sonrası etkiler, küreselleşmenin egemen kültürü̈ yerelleştirme politikasıyla da ilişkili olarak masal anlatma geleneğini hemen hemen yok etmiştir.

Selami Fedakâr, Özbek Millî Ansiklopedisi’ndeki sınıflandırmaya göre masal anlatıcılarının iki başlık altında toplanmasının uygun olacağını belirtir. Birincisi “yaratıcı masal anlatıcıları”, ikincisi ise “aktarıcı masal anlatıcıları”. Yaratıcı masal anlatıcılarının Özbek geleneğinde masal anlatıcılığını meslek olarak seçen ve masalları her defasında yeniden üretmeyi ustalıkla başarabilen kişiler olduğunu söyleyen Fedakâr, bu tarz kişilerin masal anlatmaya hevesli ve yetenekli olan ve bir usta anlatıcının yanında belirli bir süre eğitim için duranlardan oluştuğunu aktarır. Fedakâr, aktarıcı masal anlatıcılarının ise bunu bir meslek olarak icra etmeyen daha amatör olan ve bildikleri, duydukları masalları hiç değiştirmeden anlatan kişiler olduğunu söyler.

Geleneksel masal anlatıcısının belirli bir tipolojisi olmamakla birlikte bazı anlatım özellikleri bulmak mümkündür. Masalcı masalına ‘‘bir varmış bir yokmuş’’ diyerek bağladığında anlatacaklarının inandırma gayesi olmadığını hatta gerçek bile olmadıklarını anlatmak ister. Anadolu’da masallar genellikle ev içinde anlatılır. Masal anlatıcısı masalına başlamadan önce tekerlemeler söyler bu sayede masala başlayacağını haber verir ve sessizliği sağlamış olur. Masal anlatıcısı masalını anlatırken kendinden bir şeyler de masalına katar, böylelikle her masal bir önceki anlatılan masaldan farklı bir masala dönüşebilir. Anlatıcı ana çatıyı bozmayacak şekilde motiflerin uzunluklarını, kısalıklarını ayarlayabilir veya bir motif masaldan tamamen atabilir. Bu nedenle masal anlatıcısının masal başlamadan önce ve başladıktan sonra dinleyicilerle kurduğu iletişim son derece önemlidir. Bulunan ortamın koşullarına, taleplerine uygun olarak masalını şekillendirir ve adeta yeniden yaratır. Ayrıca masalcının kendi yöresinin örf ve adetlerinin masal metnine yansıması da doğal bir süreçtir. Masallar incelendiğinde masal kahramanlarının doğumundan kahramanın evlenmesine kadar birçok unsurun anlatıcının yöresindeki adetlerden izler taşıdığı görülür.

Masal anlatıcılığı insanlık tarihinde çok eski olmasına rağmen günümüzde kısmen önemini yitirmiş gibi durmaktadır. Masal anlatılır bir tür olmaktan çok artık dinlenir, izlenir, okunur bir türe dönüşmüştür. Ancak 1970’li yıllar ve sonrasında özellikle Avrupa ve ABD’de canlı performansa dayalı profesyonel bir meslek olarak karşımıza çıkmaya başlamıştır. Pek çok yerde masal anlatma festivalleri düzenlenmiş, çeşitli yerlerden masalcılar bu festivallere katılmışlardır. Ayrıca medyanın bu masalcılara olan ilgisi de işin popülaritesini arttırmıştır. Radyo ve televizyon aracılığıyla masal anlatma faaliyetleri ivme kazanmıştır. Dolayısıyla masalcılık o dönemde son derece popüler bir adlandırmaya dönüşmüştür. 2000’li yıllardan sonra ise masal ve hikâye anlatıcılığı dünyada reklam, liderlik, yöneticilik ve pazarlama sektörlerinin önemli bir parçasına dönüşmüştür. Ünlü̈ şirketler, reklam ajansları masallardan faydalanarak pazarlama ve büyüme stratejilerini geliştirmişlerdir. Türkiye’de ise masallar anlatıcılarıyla birlikte neredeyse kaybolmaya yüz tutmuş bir türe evrilmiştir.

Ziya Gökalp’ın sözünü̈ ettiği “ocaktan gelme” masalcılardır. Gökalp bu konu hakkında şunları söylemektedir: “Halk masalı her masal söyleyenden alınmaz. Çünkü̈ masalın kendine mahsus tabirleri, kendine mahsus lisanı vardır. Masalları hususi tabirleriyle, hususi şivesiyle nakleden ancak ocaktan yetişme masalcılardır. Masalcılar eski ozanlığın kadınlarda devam eden kısmıdır. Ozanlık, babadan oğula kaldığı gibi masalcılık da anadan kıza intikal eder. Erkek masalcılar varsa da, ekseriya masalcılar kadın cinsindendir. Masalcı, kendi sahasında bir nevi sanatkârdır. Ağzından çıkan her kelime yerinde kullanılmıştır.”

Anlatacağı masalı belirledikten sonra Masalcı yapması gereken şeylerden biri de masalı üzerinde düşünmek olmalıdır. Masalcı masalın sevdiği noktaları tespit etmeli ve bunun nedenini bulmalıdır. Masalcı öncelikle anlatacağı masalı özümsemeli ve üzerinde düşünmelidir. Bu aşama masalı anlatırken masalla dinleyiciler arasında bağ kurmasını sağlayacaktır.

Somut olmayan kültürel mirasın en önemli alanlarından biri de dil yoluyla aktarılan sözlü̈ kültür ürünleridir. Söz, geleneği kuşaktan kuşağa aktaran güçlü̈ bir araçtır. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin “Sözlü̈ Gelenekler ve Anlatımlar” başlığı ile kast edilen sözlü̈ kültür yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan masal, destan, hikâye, ninni, bilmece, deyim, atasözü̈, alkış, kargış, efsane, fıkra, ağıt gibi ürünlerdir. Müzede bu sözlü̈ ürünler, ilgili bölümler içerisinde gelen ziyaretçilere canlı performans yöntemi ile anlatılmaktadır.

Masal anlatıcılarının genellikle kadınlar olduğunu savunan bu görüşün aksine söyleyenler de bulunmaktadır. Mustafa Gültekin Türkiye’de temel bir kabul olarak, genelde masal anlatıcılarının kadınlar olduğu düşüncesinin hâkim olduğunu ancak masal tanımlarına da yansıyan bu durumun, sadece bir ön kabul olarak görülmesi gerektiğini söyler. Gültekin, masal anlatıcısının cinsiyet konusunda Metin Ekici ile yaptıkları bir çalışmadan bahseder. Söz konusu çalışmada Türkiye’de yayımlanan masallarla ilgili çalışmalarda yer alan masallar ve bu masalların derlendikleri kaynak kişiler hakkında bilgiler bulunduğunu söyleyen Gültekin, 497 masalın 305 masalcıdan derlendiğini ve bu masalcıların 171’nin erkek 134’ünün ise kadın olduğunu aktarmıştır. Yayımlanan çalışmalardan hareketle yapılan bu çalışma masalcıların çoğunlukla kadın olduğuna dair var olan yargının çok da doğru olmadığını göstermektedir. Kadınlar kadar erkek masal anlatıcılarının da olduğu bilinmelidir.

İlhan Başgöz, masal anlatıcısı masalını içinde bulunduğu kültürel bağlama göre her anlatışta yeniden yaratmaktadır der. Ona göre daha sonraki yıllarda Fin Okulu’nun takipçilerinden von Sydow da bu gerçeği gördüğü̈ için masal anlatanı incelemek gereğini duyarak masal anlatıcılarını “aktif gelenek taşıyıcıları”, “pasif gelenek taşıyıcıları” olarak ikiye ayıracaktır. Sydow için masal anlatıcısı da masal çalışmalarının içindedir. Masal anlatanın önemine vurgu yapan bu görüş, Rus halk bilimcileri tarafından daha da ileri götürülecek ve bu çalışmalarda masalcının kendisi dikkatleri üzerine çekecektir.

Masalcı geleneksel masaldaki ana yapıyı çıkarttıktan sonra masala kendi dünya görüşünü̈, bağlamsal gereklilikleri, özgünlüklerini eklemelidir. İskelet yapı her zaman değiştirilemez ancak masalcı bu ana yapının üzerine kendi diktiği elbiseyi giydirebilir. Masaldaki bazı unsurların masalcının muhayyilesinde değişebildiği ve bu ilavelerin ise masalın yapısında bir değişikliğe neden olmadığı söylenebilir. Masalcıların aynı masalı farklı şekillerde anlatması, her masalcının masalı anlatırken farklı giysiler kullanması ile izah edilebilir.

Masal metnine yönelik tanımsal, türsel ve daha önemlisi köken arayışları meselelerinden sonra masalın yalnızca bir metin olmadığı bir gösterim olduğu fark edilmiştir. İlhan Başgöz, bunu ilk fark edenler arasında Carl Wilhelm Von Sydow ve sonrasında Rus halk bilimi araştırmacılarını, özellikle de Mark Azadovski’yi gösterir. Sydow anlatıcının masalı anlattığı ortamdaki pek çok kişiyi etkilediğini bu nedenle de aktif ve pasif gelenek taşıyıcılarının masalın sürdürülebilirliği açısından önemini dile getirmiştir.