HALK MASALLARI

İlhan Başgöz, masal anlatıcısı masalını içinde bulunduğu kültürel bağlama göre her
anlatışta yeniden yaratmaktadır der. Ona göre daha sonraki yıllarda Fin Okulu’nun takipçilerinden von Sydow da bu gerçeği gördüğü için masal anlatanı incelemek gereğini duyarak masal anlatıcılarını “aktif gelenek taşıyıcıları”, “pasif gelenek taşıyıcıları” olarak ikiye ayıracaktır.

Masal anlatıcısının yaşı, cinsiyeti, eğitimi, bulunduğu ortamın koşulları, dinleyicilerin yaşları ve cinsiyetleri bir masalın
metnini şekillendiren unsurların başında gelir. Boratav bu konuda şunları söylemektedir: “Her yiğidin bir yoğurt yiyişi olduğu gibi her masalcının da kendine göre bir üslubu
vardır. Bunun gibi her milletin masalı da yüzyıllar boyunca sayısız masalcıların bir tür
yarışmalarının sonucu, bir üslup kazanmıştır. Demek ki üsluplarıyla da bir Alman, bir
Çin masalından bir Türk masalını ayırt etmek mümkün olacaktır”

Selami Fedakâr, Özbek Millî Ansiklopedisi’ndeki sınıflandırmaya göre masal anlatıcılarının iki başlık altında toplanmasının uygun olacağını belirtir. Birincisi “yaratıcı masal anlatıcıları”
ikincisi ise “aktarıcı masal anlatıcıları”. Yaratıcı masal anlatıcılarının Özbek geleneğinde
masal anlatıcılığını meslek olarak seçen ve masalları her defasında yeniden üretmeyi ustalıkla başarabilen kişiler olduğunu söyleyen Fedakâr, bu tarz kişilerin masal anlatmaya
hevesli ve yetenekli olan ve bir usta anlatıcının yanında belirli bir süre eğitim için duranlardan oluştuğunu aktarır. Fedakâr, aktarıcı masal anlatıcılarının ise bunu bir meslek olarak icra etmeyen daha amatör olan ve bildikleri, duydukları masalları hiç değiştirmeden
anlatan kişiler olduğunu söyler.

İlhan Başgöz, masal anlatıcısı masalını içinde bulunduğu kültürel bağlama göre her anlatışta yeniden yaratmaktadır der. Ona göre daha sonraki yıllarda Fin Okulu’nun takipçilerinden von Sydow da bu gerçeği gördüğü için masal anlatanı incelemek gereğini duyarak masal anlatıcılarını “aktif gelenek taşıyıcıları”, “pasif gelenek taşıyıcıları” olarak ikiye ayıracaktır. Sydow için masal anlatıcısı da masal çalışmalarının içindedir.

Masal Kahramanlarını Belirle, Onlarla Tanış
Hangi masalı anlatacağına karar verdikten sonra seçtiğin masalda geçen tipleri
belirle ve bir liste yap. Yaptığın bu liste üzerinde düşün. Hangi kahramanın ne giydiği, kaç yaşında olduğu, nerede yaşadığı, en sevdiği yemeğin hangisi olduğu gibi
konular üzerinde düşün ve hayal kur ama bunları anlatırken paylaşma. Bu çalışma
masalını anlatırken daha inandırıcı bir etki yaratmana yardım edecektir.

Masalcı geleneksel masaldaki ana yapıyı çıkarttıktan sonra sıra masla kendi dünya görüşünü, bağlamsal gereklilikleri, özgünlüklerini eklemelidir. İskelet yapı her
zaman değiştirilemez ancak masalcı bu ana yapının üzerine kendi diktiği elbiseyi
giydirebilir. Masaldaki bazı unsurların masalcının muhayyilesinde değişebildiği ve
bu ilavelerin ise masalın yapısında bir değişikliğe neden olmadığı söylenebilir. Masalcıların aynı masalı farklı şekillerde anlatması, her masalcının masalı anlatırken
farklı giysiler kullanması ile izah edilebilir.

Elbiseni seç. Masal anlatıcısının ne giyeceği ile ilgili bir kural yoktur.

Anadolu’da masallar genellikle ev içinde anlatılır. Bu nedenle de masal anlatan kişilere
“masal anası”, “masalcı”, “masal ebesi/ninesi”, “masal atası” gibi isimler verilmiştir. Masal
anlatıcısı masalına başlamadan önce tekerlemeler söyler bu sayede masal başlayacağını
haber verir ve sessizliği sağlamış olur. Geleneksel ortamlarda masal genellikle kış aylarında soba başlarında, tandır başlarında, köyodalarında anlatılan bir türdür. Masalların dinleyicileri ise her yaştan insan olabilir

Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin
masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır. Dégh’in
iyi bir masal anlatıcısının ezberinin de kuvvetli olması gerektiğine dair söyledikleri doğru
olmakla birlikte, masalcının masalını değiştirmeden hafızasında tutmasının önemine dair
düşünceleri tartışmalıdır. Çünkü bir masalcı, masalın kemik yapısını korumakla beraber,
masal metnine yeni motifler ekleyebilir ya da var olan bir motifi o an çıkarabilir. Mustafa
Gültekin’ de Dégh’in bu görüşüne Karl Reichl’in fikirlerine atıf yaparak karşı çıkmıştır.
Gültekin “oysaki günümüzde yapılan bilimsel araştırmalar, oldukça uzun destanların bile
anlatıcılar tarafından ezberlenmediğini, temel bazı hikâye kalıplarının kullanımıyla anlatım anında yeniden yaratıldığını göstermektedir” demiştir.

Ziya Gökalp’ın sözünü ettiği
“ocaktan gelme” masalcılara benzemektedir. Gökalp bu konu hakkında şunları söylemektedir: “Halk masalı her masal söyleyenden alınmaz. Çünkü masalın kendine mahsus tabirleri,
kendine mahsus lisanı vardır. Masalları hususi tabirleriyle, hususi şivesiyle nakleden ancak
ocaktan yetişme masalcılardır. Masalcılar eski ozanlığın kadınlarda devam eden kısmıdır.
Ozanlık, babadan oğula kaldığı gibi masalcılık da anadan kıza intikal eder. Erkek masalcılar varsa da, ekseriya masalcılar kadın cinsindendir. Masalcı, kendi sahasında bir nevi
sanatkârdır. Ağzından çıkan her kelime yerinde kullanılmıştır”

Sakaoğlu masalın herkes tarafından anlatılmayacağını, tüm masalları bilmenin ayrı bir şey iyi bir masal anlatıcısı olmanın ayrı bir şey olduğunu söyler. Sakaoğlu masalcının anlatışında bir açıklık ve devamlılık olması gerektiğini, bu açıklık ve devamlılığı iyi becerebilen bir masalcının bile bazı zamanlar zorlanacağını, bu zor zamanlarda ise formeller gibi yardımcı unsurların devreye gireceğini ve masalcının bir şekilde anlattığı masalı sürdüreceğini söyler.

Başgöz kitaba yazdığı Giriş kısmında Azadovski’nin bu küçük ama önemli çalışmasından sonra masalcının folklor çalışmalarında layık olduğu yeri aldığını söylemiş, diğer halk bilimcilerin de Azadovski’yi takip ederek görüşlerini geliştirdiklerini ve böylece antropolojide beliren “hayat hikâyesi yöntemi”nin folklorda da yankı bulduğunu aktarmıştır. Başgöz’ün Azadovski’nin masal çalışmalarına en önemli katkısı olarak bahsettiği “hayat hikâyesi yöntemi” şüphesiz folklorun bağlamsal kuramlarının geldiği önemli noktalardan biridir.

Anadolu’da masallar genellikle ev içinde anlatılır. Bu nedenle de masal anlatan kişilere “masal anası”, “masalcı”, “masal ebesi/ninesi”, “masal atası” gibi isimler verilmiştir. Masal anlatıcısı masalına başlamadan önce tekerlemeler söyler bu sayede masal başlayacağını haber verir ve sessizliği sağlamış olur. Masalların dinleyicileri ise her yaştan insan olabilir. Evde çocuklara ve ev halkına anlatılan masallar kimi zaman yetişkinlere ve köy odalarında köy halkına da anlatılmaktadır. Dolayısıyla masalcı, dinleyicisinin yaşına, cinsiyetine ve statüsüne göre anlattığı masalı biçimlendirebilir. Masal anlatıcısı masalını anlatırken kendinden bir şeyleri de masalına katar, böylelikle her masal bir önceki anlatılan masaldan farklı bir masala dönüşebilir. Anlatıcı ana çatıyı bozmayacak şekilde motiflerin uzunluklarını, kısalıklarını ayarlayabilir veya bir motifi masaldan tamamen atabilir. Bu nedenle masal anlatıcısının masal başlamadan önce ve başladıktan sonra dinleyicilerle kurduğu iletişim son derece önemlidir. Bulunan ortamın koşullarına, taleplerine uygun olarak masalını şekillendirir ve adeta yeniden yaratır. Masal anlatıcısı şapka, battaniye, mendil, baston, tespih gibi bazı nesneleri kullanarak masalına görsel imgeler katar ve böylece anlatımını kuvvetlendirebilir. Ayrıca masalcının kendi yöresinin örf ve adetlerinin masal metnine yansıması da doğal bir süreçtir.

Masal anlatıcısının özelliklerine değinen Linda Dégh, sözlü kültürü yaymak için gerekli faktörlerden birinin hafıza yani ezber olduğunu söyler. Dégh, masalcının pek çok masalı hafızasında tutabilmesi gerektiğini ve repertuarının kişisel bölümlerini uzun süre hafızasından anlatabilmesi gerektiğini söyler. Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır

Masal anlatıcılarının genellikle kadınlar olduğunu savunan bu görüşün aksini söyleyenler de bulunmaktadır. Mustafa Gültekin Türkiye’de temel bir kabul olarak, genelde masal anlatıcılarının kadınlar olduğu düşüncesinin hâkim olduğunu ancak masal tanımlarına da yansıyan bu durumun, sadece bir ön kabul olarak görülmesi gerektiğini söyler. Gültekin, masal anlatıcısının cinsiyeti konusunda Metin Ekici ile yaptıkları bir çalışmadan bahseder. Söz konusu çalışmada Türkiye’de yayımlanan masallarla ilgili çalışmalarda yer alan masallar ve bu masalların derlendikleri kaynak kişiler hakkında bilgiler bulunduğunu söyleyen Gültekin, 497 masalın 305 masalcıdan derlendiğini ve bu masalcıların 171’inin erkek 134’ünün ise kadın olduğunu aktarmıştır. Yayımlanan çalışmalardan hareketle yapılan bu çalışma masalcıların çoğunlukla kadın olduğuna dair var olan yargının çok da doğru olmadığını göstermektedir. Kadınlar kadar erkek masal anlatıcılarının da olduğu bilinmelidir.

Masalların yaşatılmaya ve kuşaktan kuşağa aktarılmaya çalışıldığı bir mekân olarak müzeler önemlidir. Bu bağlamda 28 Mayıs 2013 tarihinde Gazi Üniversitesi, Altındağ Belediyesi ve Ankara Kalkınma Ajansı ortaklığında hizmete açılan Ankara Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi, somut olmayan kültürel miras ürünlerinin yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılmasına hizmet etmektedir.

Modern masal anlatma tekniklerinden şu 11 başlık esas alınarak bir masal anlatılabilir: Masalını Seç, Masalın Üzerinde Düşün, Nasıl Anlatacaksın Karar Ver, Tekerlemeni Seç, Yardımcılarını Belirle Heybeni Doldur, Masal Kahramanlarını Belirle Onlarla Tanış, Masalının Motiflerini Belirle İskelet Yapısını Ortaya Çıkart, Masalına Yeni Bir Elbise Dik ve Giydir, Anlatırken Dinlet, Anlatırken Canlandır, Üç Elma Düşürmeyi Unutma.

Geleneksel masal anlatıcıları masallarını sonlandırırken ‘‘gökten üç elma düştü’’ ‘‘biri bana, biri bu masalı anlatana, biri de size’’ ifadelerini kullanırlar. Bununla amaç masalla birlikte bir hayal dünyasına seyahat eden dinleyiciyi gerçek dünyaya geri çağırmaktır. Masalcı masalın bir grafiği olduğunu yani olayların iniş çıkışları olduğunu bilir fakat masalın zirvede yani mutlu sonla bitmesi gerekir.

Anlatırken dinlet: Tüm bu aşamaların ardından masalcı onu dinleyenlerle buluşmaya hazır hâle gelecektir. Bu aşama masal, masalcı ve dinleyenin ilk kez bir araya geleceği andır. Bu nedenle de iletişim, bu aşamanın anahtar kelimesidir. Masalcı masalını anlatırken gözleriyle, vücut diliyle, mimikleri aracılığıyla dinleyiciyle temas hâlinde olmalıdır.

Rus Halk Bilimciler ise masal anlatıcısının dış görünüşü, yaşadığı muhit, hayat hikâyesi, masala karşı ilgisi, psikolojisi, yaratıcılık üslubu, masalı anlatma zamanı gibi özelliklere dikkat çekmişlerdir. Bu konuda fikir beyan eden diğer araştırmacılar arasında Macar köylerinde araştırma yapan Linda Dégh gibi yabancı araştırmacıların yanı sıra Türkiye’den Ziya Gökalp, Eflatun Cem Güney, Pertev Naili Boratav, Oğuz Tansel, İlhan Başgöz, Saim Sakaoğlu, Ali Berat Alptekin, Esma Şimşek, Selami Fedakâr, Evrim Ölçer Özünel ve Mustafa Gültekin sayılabilir. Doğru yanıt B şıkkında verilmiştir.