HALK MASALLARI

Halk bilimi kuramları uzun zaman metin merkezli olarak ilerledikten sonra araştırmacılar değişen dünya koşullarına göre yeni bakış açıları geliştirmişlerdir. Metni çözümlemelerinin masal çalışmalarına katkıları elbette yadsınamaz. Ancak metni bağlamla, anlatıcıyla birlikte ele alan bağlam merkezli kuramlar da halk bilimi çalışmalarını farklı bir boyuta taşımıştır. Her gösterimi bir performans ve gösterim olarak değerlendiren ve anlatıcı ve içinde bulunduğu ortamı çok boyutlu bir biçimde ele alan bağlamsal kuramlar halk bilimi ve masal çalışmaları için önemli bir aşama olmuştur. Özellikle 2. Dünya savaşı sonrasında ivmelenen bağlam merkezli kuramların ardından küreselleşmenin de etkisiyle kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalan geleneksel kültür unsurlarının kuşaktan kuşağa aktarılmasını ve sürdürülmesini öngören koruma merkezli yaklaşımlar ortaya çıkmıştır.

Bağlamsal kuram, folklorik unsurları donuk ve geçmişte kalan yönleriyle değil dinamik biçimleriyle incelemeyi tercih etmiştir. Özellikle masallar söz konusu olduğunda anlatıcı, anlatılan ortam ve dinleyicilerin masalla ilişkisi göz önüne alınmaya başlanmıştır. Bağlam terimi içinde birçok unsuru barındırır ve oldukça kapsamlıdır. Dolayısıyla bağlamsal kuram metni doğal çevresinden, metni icra eden kişiden ve onu dinleyenlerden ayırmayarak bütünsel bir ilişkiler ağı öngörür. Yani dinleyici ile anlatıcı arasında, anlatıcı ile anlatılan mekân ve zaman arasında, dinleyiciyle dinlediği masal arasında birbirini tamamlayan bir bağ bulunmaktadır.

Bağlamsal kuram metni doğal çevresinden, metni icra eden kişiden ve onu dinleyenlerden ayırmayarak bütünsel bir ilişkiler ağı öngörür. Yani dinleyici ile anlatıcı arasında, anlatıcı ile anlatılan mekân ve zaman arasında, dinleyiciyle dinlediği masal arasında birbirini tamamlayan bir bağ bulunmaktadır. Bu bağ topyekûn bir biçimde masalı anlamlandırmak ve çözümlemek için gereklidir. Alan Dundes herhangi bir halk bilgisi unsurunun, dokusu (texture), metni (text) ve onun çevre ve şartları (context) itibariyle tahlil edebileceğini söyler. Ona göre bir halk bilgisi türünün sadece bunlardan birinin temel alınmasıyla tarif edilmesi mümkün değildir; bir tür, ideal olarak bu iç seviyenin hepsinin göz önüne alınmasıyla tarif edilmelidir” Dolayısıyla sözlü bir anlatı ve anlatma bağlamı olarak masal bu dinamiklerin bütünü dikkate alınarak layıkıyla anlaşılabilecektir.

Dan Ben-Amos, Nijerya’nın Benin kentinde bağlam merkezli bir hikâye anlatımı incelemesi yapmıştır. Çalışma sonucunda bağlam merkezli halk bilimi araştırmaları için bireysel, sosyal ve sözel boyutları içeren üç boyutlu kuramsal bir model önermiştir. Yazara göre bir masal incelenirken üç dinamiğin bir arada değerlendirilmesi gerekir.

Ben Amos’a göre bireysel boyut, toplum içinde büyüyen kişinin halk bilgisini kullanırken değişen kimliğini temsil eder; sosyal boyut iletişim olgularındaki ve her birey tarafından bilinen ve her bireye açık olan halk bilgisi yaratmalarındaki farklılığı vurgular; bu seviyelerden her birinde kişiselliğin artışı söz konusudur. Sözel boyut ise hayali gerçeklik de dâhil olmak üzere herhangi bir gerçeklik olgusu özelliğinin sözel türlere dönüştürülmesini anlatır.

Bu kuramın araştırmacılar tarafından eleştirilmesinin öne çıkan nedeni arşivdeki halk ya­ratması ürünlerine nasıl yaklaşılacağı meselesidir. Kurama eleştiri getirenlerin çoğu bu ortak paydada birleşmektedir. Roger Abrahams, 1968 yılında Kenneth Burke’nin teorile­rinden esinlenerek “form ve işlevin analizini birleştirmek için halk bilimini söz biliminin bir formu olarak ele almayı önermiştir ve halk bilimi öğelerini ‘hayata geldiği’ şekliyle ta­nımlamak için ‘performans’ terimini kullanmıştır.” (Gabbert, 2014: 111). Bu yolla aslında oldukça tartışmalı olan ‘performans’ terimi 1960’lardan itibaren halk bilimi çalışmaların­da etkisini göstermeye başlamıştır. Öcal Oğuz, performans teori adıyla da anılan bağlam­sal kuramın “metni anlayabilmek için metni doğal ortamında izlemek gerekir” şeklindeki yaklaşımının icra ortamında yaratılan halk bilimi metinleri için ne derece uygulanabilir olduğunun sorgulanması gerektiğini belirtir. Bu çerçevede, dünyada bağlam dikkate alı­narak yapılan çalışmaların hiç birisinin doğal ortamda yapılmadığı ve bunun asla gerçek­leşemeyeceği şeklindeki itirazları içeren görüşlerin de değerlendirilmesi gerektiğini ifade eder. Halk bilimi olaylarında icra ortamının ve dolayısıyla dinleyicilerin varlığı dikkate alındığında, birçok halk bilimi olayının “sanat eseri” ortaya koymak üzere sergilendiği görülür. Oğuz, özü itibariyle böyle bir ortamın kendiliğinden doğal olmadığını ve buna bir de derlemecinin ortamdaki varlığı eklendiğinde icranın doğallığını kaybedeceğinin dikkate alınması gerektiğini vurgular. Dolayısıyla derleyici ve araştırıcı için doğal ortam kavramı her halk bilimi olayında kullanılabilecek bir ölçüt ve zorunluluk olamadığını ve doğal ortam arayışıyla sanatsal halk bilimi metinlerini toplama ve çözümleme çalışmala­rının zora sokulmaması gerektiğini söyler.

İşlevsel kuram masalları motiflerine veya tiplerine göre sınıflandıran ve buna göre tanımlar üretmeye çalışan metin merkezli kuramlardan sonra masalı sadece metin olarak görmeyen, toplumdaki işlevine ve hangi ihtiyacı karşıladığına odaklanan önemli kuramlardan biridir. İşlevsel kuram, herhangi bir masalı yalnızca metin olarak görmeyip onu icra edilen bir anlatı sanatı olarak görür ve bu gösterimin toplumdaki işlevini sorgu­lar.

İşlevsel kuram denilince akla ilk gelen kuramcı kuşkusuz Malinowski’dir. Malinowski’nin İşlevsel Kuram hakkında söylediklerini kavrayabilmek için öncelikle onun kültür tanımı ile ne anlatmak istediğini bilmek gerekir. Malinowski’ye göre kültür sürecinin tümü şunları içermelidir:

Ona göre bu kültür süreci bölünemez bir bütündür, maddi kültürün nesneleri, saf sosyo­lojik olgular ya da dilsel gerçeklikler izole edilip bağımsız sistemler gibi ele alınamazlar. Malinowski, maddi kültür nesnelerinin sosyolojik ve dilsel ger­çekliklerden ayrılamayacağını söyleyerek aslında tüm kültürel biçimlerin birer metinden ibaret olmadığını da anlatmak istemiştir.

Türkiye’de işlevsel kuramı masallar üzerinde deneyen araştırmacılardan biri Muhsine Helimoğlu Yavuz’dur. Yavuz, çalışmasında Bascom’un işlev teorisinden yola çıkarak ma­salların eğitimsel işlevlerine odaklanmış ve tıpkı motif indeks benzeri bir mesaj indeks sıralaması oluşturmuştur.

Türkiye’de masallara toplumsal cinsiyet bağlamında yaklaşan araştırmacılardan Evrim Ölçer Özünel, Masal Mekânında Kadın Olmak adlı eserinde masalların toplumsal cinsi­yete bağlı kodlarını çözümlemiştir. Konu Özünel’in kitabından özetlenebilir. Toplumsal cinsiyet rollerinin dağılımı kültürel kodların çözülmesini gerektirir. Masal metinleri top­lumsal cinsiyet rollerinin dağılımına dair ciddi ipuçları barındırır. Bu ipuçları feminist kuramcıların dikkatini çekmiş ve masallarla ilgilenmeye başlamışlardır. Feminist hareket, 18. yüzyılın sonlarında “kadın haklarının savunulması” düzleminde filizlenmiş ve giderek yaşamın her alanında kadının “kendi sözü”nü açığa çıkartmayı hedefleyen bir anlayışa dönüşmüştür.

Uygulamalı Halk Bilimi kuramı ilk çıkışını İkinci Dünya Savaşı sonrasında 1950’li yıllardan itibaren ekonomik ve sosyal çalkantıların doruğa ulaş­tığı Almanya’da yapmış ve bu yaklaşım hızla Avrupa’nın diğer ülkelerine yayılmıştır. Oğuz “türler ve motifler temelinde yürütülen sözel ürün ağırlıklı halk bilimi çalışmalarının toplumsal sorunlar karşısındaki suskunluğu ve bu suskunluğun doğurduğu açmazlarla ilgili yoğun eleştirilerle biçimlenerek, kuramsal bir çerçeve kazanmıştır” (Oğuz, 2002: 26) diyerek kuramın aslında iki farklı amacı olduğunu göstermiştir. Bunlardan birincisi; halk biliminin metin, tür, sınıflandırma gibi çalışmalarından bağlam merkezli kuramlara giden yolculuğunun sonunda artık yeni bir şeyler söyleme ihtiyacının doğmasıdır. İkincisi ise; kuramın Almanya’da doğması ve yayılmasının sebebi olan ekonomik ve sosyal kalkınma­ya halk biliminin sağlayacağı desteğin keşfedilmesidir.

Uygulamalı halk bilimi çalışmalarının Almanya’da başlamasına dair Hermann Bausinger’in söyledikleri önemlidir. Almanya’daki Tubingen Okulu’nun kurucusu olan Bausinger 1960’lara kadar devam eden halk bilimi çalışmalarını eleştirmiştir. Bausin­ger, basit bir noktayı anlatmak için devam eden ciltler dolusu materyalin bir araya ge­tirilerek yığılması ve asıl konunun unutulması, malzeme derleme ve bunları arşivleme işinin Grimm kardeşlerden beri esas faaliyet olarak görülmesi, folklor malzemelerine hâlâ Grimm kardeşlerin bakış açısıyla yaklaşılması, derlenen malzemelerin halkın ruhunu yansıtacağı düşüncesinin esas mesele olarak görülmesi, Herder ile başlayan halk kültürü­nü yansıtan folklorik malzemenin ilk şeklini veya kaynağını bulma çabasının yetersizliği konularına dikkat çekmiş ve 1960’lara kadar Almanya’da yapılan halk bilimi çalışmalarını eleştirmiştir.

UNESCO’nun 17 Ekim 2003 döneminde toplanan 32. Genel Konferansı sırasında, Somut Olmayan Kültürel Mirasın (SOKÜM) Korunması Sözleşmesi yürürlüğe girmiştir. Kırk maddelik Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin UNESCO Genel Kurulu’nda kabulü, uzun bir hazırlık sürecinin ve çalışma takviminin sonucunda gerçek­leşmiştir.

Anlatıcı. Cevap D'dir.

İzleyici. Cevap D'dir.

Anlatılan. Cevap A'dır.

Honko. Cevap C'dir.

Alan Dundes. Cevap B'dir.

Linda Degh. Cevap A'dır.

Malinowski. Cevap B'dir.

Linda Degh. Cevap E'dir.

Maria Tatar. Cevap A'dır.