HALK MASALLARI

Amerikalı folklor araştırmacısı Alan Dundes, farklı halk bilgisi formlarını tanımlamayı cesaretlendirecek ve tarif için yardımcı olacak üç seviyeli bir tahlil teklif etmiştir. Dun- des, herhangi bir halk bilgisi unsurunun, dokusu (texture), metni (text) ve onun çevre ve şartları yani bağlamı (context) itibarıyla tahlil edilebileceğini söyler.

Tür tartışmaları yürüten bir başka araştırmacı da William Bascom’dur. Bascom; mit, masal ve efsaneyi kastederek her üç türe birden tek bir ad verilebileceğini söyler. Bascom bu üç tür için ortak bir terim olarak “nesir anlatı” ifadesini önerir ve bunun; mitleri, efsaneleri ve masalları içeren “sözel sanatın” yaygın ve önemli olan bu üç kategorisi için uygun bir kavram olduğunu söyler.

Jacques Derrida, “Türlerin Kanunu” (“ e Law of Genre”) adındaki makalesinde, tür kavramını kuralcı (normative), sınırlayıcı, dışlayıcı bir “kanuna” benzetir.

Ekici’ye göre bağlamı ve bağlam içinde oluşan metni ya da bu metinleri oluşturan grubu tanımlamaya yönelik çalışmalarda dört temel dinamiği dikkate almak gerekmektedir (Ekici, 2007: 132). Ekici bu dinamikleri şu şekilde sıralar:

1. Metnin yaratım ve aktarım bağlamı özellikleri

2. Metnin şekil ve yapı özellikleri

3. Metnin içerik ve konu özellikleri

4. Metnin işlev özellikleri

Dundes, yerel ve bölge- sel anlatıların çözümlemelerini yalnızca yerel kategorilerle sınırlandırmamak gerektiğini vurgular. Bunun yerine; mit, masal ve efsane gibi türleri kültürler arası kategoriler olarak kabul etmek tercih edilebilir. Dundes mit, efsane ve masalı ayırt ederken boş bir kum saati metaforu önerir.

Masal herhangi bir zaman dilimine kolayca taşınabilir. Bu da masalı daha önce vurguladığımız gibi açık uçlu bir tür olarak görmeye neden olur. Bascom’un tablosundan yola çıkarak her üç tür arasındaki mekânsal farklar da değerlendirilebilir. Buna göre mitler, farklı bir dünyada olup biterken efsaneler çoğunlukla günümüz dünyasında gerçekleşir. Masallarsa rasyonel mekân algısından yoksundur. Masal tıpkı zaman konusunda olduğu gibi mekân konusunda da esnektir, değişkendir. Masallar ise ne anlatan ne de dinleyenler tarafından kutsal olarak görülür. Masal kahramanları ise kimi zaman insan kimi zaman da insan dışı varlıklar olabilir.

MİT

EFSANE

MASAL

• Geleneksel başlangıç

Yok

Yok

Çoğunlukla

• Geceleyin anlatılma

Sınırlama yok

Sınırlama yok

Çoğunlukla

• İnanma

Gerçek

Gerçek

Kurmaca

• Kurgu
a. Zaman

b. Yer

Herhangi bir zaman ve yere bağlı

Herhangi bir zaman ve yere bağlı

Bir yer ve zamana bağlı değil

Uzak geçmiş

Yakın geçmiş

Herhangi bir zaman

Erken veya diğer dünya

Bugünkü gibi bir dünya

Herhangi bir yer

Kabul edilme tavrı

Kutsal

Kutsal

Kutsal değil

Temel karakterleri

İnsan dışı varlıklar

İnsan

İnsan veya diğer varlıklar

Esma Şimşek, bazı masallarda bilmecemsi ifadelere rastlanıldığını söyler. Bu tür masallar, masal kahramanının bilmeceyi (soruyu) çözdüğü takdirde vaat edilen ödülü almasıyla sonuçlanan masallardır. Şimşek, vaat edilen bu ödülleri şu şekilde sıralar:

a. Ölümden kurtulur.
b. Sevdiğine kavuşur.
c. Büyük mevkiler elde eder (padişahlık, beylik vb.)
ç. Padişahın kızıyla evlenme hakkı kazanır.
d. Zengin olur.

MİT

EFSANE

MASAL

• Geleneksel başlangıç

Yok

Yok

Çoğunlukla

• Geceleyin anlatılma

Sınırlama yok

Sınırlama yok

Çoğunlukla

• İnanma

Gerçek

Gerçek

Kurmaca

• Kurgu
a. Zaman

b. Yer

Herhangi bir zaman ve yere bağlı

Herhangi bir zaman ve yere bağlı

Bir yer ve zamana bağlı değil

Uzak geçmiş

Yakın geçmiş

Herhangi bir zaman

Erken veya diğer dünya

Bugünkü gibi bir dünya

Herhangi bir yer

Kabul edilme tavrı

Kutsal

Kutsal

Kutsal değil

Temel karakterleri

İnsan dışı varlıklar

İnsan

İnsan veya diğer varlıklar

Kuramsal yaklaşımlar değerlendirildiğinde, masalların sözlü olarak masalcılar tarafından aktarılırken her anlatımda yeniden doğup bir gösterime dönüştüğü sonucuna varılabilir. Masalları anlatı ve anlatma geleneği olarak adlandırmamızın iki nedeni bulunmaktadır. Öncelikle masallar yüzyıllarca hem yazılı hem de sözlü edebiyatın yani anlatıların önemli bir bölümünü oluşturmuştur. Ama aynı zamanda masal gösterime dayalı bir türdür ve bu nedenle de anlatma sanatı olarak rahatlıkla tanımlanabilir. Tüm seçenekler masallarla ilgili kuramsal yaklaşımlar değerlendirildiğinde, çıkarılabilecek sonuçlardır. Doğru cevap C’dir.

Alan Dundes’ın doku, metin ve bağlam olarak bahsettiği yapıyı göz önünde bulundurarak masalları hem yazılı hem sözlü hem de gösterime dayalı olan, yüzyılların süzgecinden geçerek günümüze kadar gelen anlatı ve anlatma geleneğinin önemli bir parçası olarak tanımlamak gerekir. Doğru cevap A’dır.

Masalları anlatı ve anlatma geleneği olarak adlandırmamızın iki nedeni bulunmaktadır. Öncelikle masallar yüzyıllarca hem yazılı hem de sözlü edebiyatın yani anlatıların önemli bir bölümünü oluşturmuştur. Ama aynı zamanda masal gösterime dayalı bir türdür ve bu nedenle de anlatma sanatı olarak rahatlıkla tanımlanabilir. Masallar hem sözlü hem de yazılı kaynaklar aracılığıyla bugüne ulaşmıştır. Günümüze kadar ulaşırken de pek çok farklı türle etkileşim içine girmişlerdir. Masallar; mit, efsane, destan, hikâye, bilmece, tekerleme, mani gibi diğer türlerle de ilişki içindedir. V. madde dışında hepsi masalın anlatı ve anlatma geleneği olmasının nedenleridir. Doğru cevap D’dir.

Bauman’a göre tür önceleri terimsel olarak sınıflama anlamında kullanılmıştır; bununla amaçlanan ise şiir, destan, nutuk, hitabe gibi edebî, folklorik veya birbirleriyle bağlantısız kategorilerin düzenlenmesidir. Ayrıca yazar günümüzün bakış açısında tipolojiden ziyade iletişim pratiklerine yönelmenin temel olduğunu vurgular ve buna göre de türün sunum, üretim ve yorumunun yönlendirici bir çerçeve çalışması olduğunu ileri sürer (Bauman, 2013: 109). Bauman’ın burada anlatmak istediği, ilk zamanlar birbirinden farklı folklorik ürünlerin tasnifi için kullanılan tür kavramının aslında yalnızca bir sınıflama aracı olmadığıdır. Yazar burada tür kavramının artık üretim ve yorum biçimlerinin yalnızca tipolojik tasniflerden oluşmadığını; gösterime, canlandırmaya, bağlama ve türler arası geçişlere dayalı bir anlayışa yöneldiğini anlatmak istemektedir. Görüldüğü gibi bir tür olarak masal, folklor araştırmaları tarihinde başlangıçta yazılı bir metin olarak kabul görmüş ve yıllar geçtikçe onun yazılı ve sözlü olduğu kadar gösterime dayalı bir tür olduğu fark edilmiştir. Tüm maddeler Richard Bauman’ın tür kavramını açıklayan ifadeleridir. Doğru cevap C’dir.

Masal hem sözlü hem yazılı hem de performansa dayalı bir tür olarak Türk halk edebi­yatı ve Türk halk biliminin kadroları arasında yer alır. Aynı zamanda masal 2003 yılında UNESCO tarafından kabul edilen ve Türkiye’nin 2006 yılında taraf olduğu Somut Olma­yan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin 2.a maddesinde ‘‘somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü gelenekler ve anlatımlar’’ başlığı altında korunması ve kuşaktan kuşağa aktarılması gereken bir kültürel miras olarak görülmektedir.

William Bascom’dur. Bascom; mit, masal ve efsaneyi kastederek her üç türe birden tek bir ad verilebileceğini söyler. Bascom bu üç tür için ortak bir terim olarak “nesir anlatı” ifadesini önerir ve bunun; mitleri, efsaneleri ve masalları içeren “sözel sanatın” yaygın ve önemli olan bu üç kategorisi için uygun bir kavram olduğunu söyler. Doğru cevap C’dir.

Tür tartışmaları yürüten bir başka araştırmacı da William Bascom’dur. Bascom; mit, masal ve efsaneyi kastederek her üç türe birden tek bir ad verilebileceğini söyler. Bascom bu üç tür için ortak bir terim olarak “nesir anlatı” ifadesini önerir ve bunun; mitleri, efsa­neleri ve masalları içeren “sözel sanatın” yaygın ve önemli olan bu üç kategorisi için uygun bir kavram olduğunu söyler.

Todorov’a göre, türler kendilerinden önce gelen türleri kullanarak “ters yansılama” (inversion), “yerine geçme” (displacement) ve “birleştirme” eylemleriyle baş­ka türlerin oluşumuna zemin hazırlar.

Eski devirlerin atomistik ve nesnel yaklaşımından belirgin bir şekilde farklı olarak yeni tür konsepti şunları içerir:

Dan Ben Amos, “Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Yeni Bir Tanımına Doğru” adlı makalesinde “masalların, türkülerin veya hikâyelerin kendi yaratıldıkları yer, zaman ve toplumlardan ayrılması, kaçınılmaz olarak onların içine kaliteleriyle ilgili değişiklikler katar” düşüncesini ileri sürmektedir. Amos’a göre sosyal çevre, kültürel davranış, retoriğe ait durum ve yetenek değişkendir ve bunlar söze, müziğe veya plastik sanatlara ait bir ürünün son şeklinde, metninde ve yapısında açık farklılıklar meydana getirirler. Çocuklar veya yetişkinler, erkekler veya kadınlar, normal, düzenli bir toplum veya kazara bir araya gelmiş bir grup olsun, dinleyicinin kendisi sunumu içerik ve biçim açısından etkiler. Tüm maddeler masallara, türkülere veya hikâyelere farklılık katmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Bascom’un tablosu mit, masal ve efsanenin türsel olarak birbirleriyle ortak ve ayrı yönlerini görmemizi kolaylaştırmaktadır. Bu üç tür arasındaki temel ayrımlardan biri, anlatının gerçekliği ile ilişkilidir. Masal, anlatan ve dinleyen tarafından gerçek olarak kabul edilmez. Anlatıcı da dinleyici de masalın kurgusal bir tür olduğunu bilir ve anlatılana inanma ihtiyacı hissetmez. Ayrıca üç tür arasındaki belirleyici olan bir başka özellik de anlatının zamanıdır. Mitler çok uzak geçmişi anlatırken efsaneler yakın geçmişi anlatmaktadır. Masal ise zamanı bilinmeyen bir döneme aittir. Masal herhangi bir zaman dilimine kolayca taşınabilir. Bu da masalı daha önce vurguladığımız gibi açık uçlu bir tür olarak görmeye neden olur. Bascom’un tablosundan yola çıkarak her üç tür arasındaki mekânsal farklar da değerlendirilebilir. Buna göre mitler, farklı bir dünyada olup biterken efsaneler çoğunlukla günümüz dünyasında gerçekleşir. Masallarsa rasyonel mekân algısından yoksundur. Masal tıpkı zaman konusunda olduğu gibi mekân konusunda da esnektir, değişkendir. . Ayrıca mit, uzak geçmişte olmuş olayları hikâye eder ve kutsal sayılır. Efsane ise kimi durumlarda kutsal kabul edilirken kimi durumlarda edilmez. Masallar ise ne anlatan ne de dinleyenler tarafından kutsal olarak görülür. Her üç tür, anlatıların içindeki kahramanlara göre de kısmi farklılıklar gösterir. Mitik kahramanlar çoğunlukla insan dışı ve kutsal kabul edilirken efsanevi kahramanlar içimizde yaşayan insanlar olarak varlık gösterirler. Masal kahramanları ise kimi zaman insan kimi zaman da insan dışı varlıklar olabilir. Doğru cevap A’dır.