HALK MASALLARI

Bascom masallar ile eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması konusunda “folklorun üçüncü işlevi, özellikle –fakat yalnızca değil- okuma yazması olmayan kültürlerdeki eğitim işlevidir” demektedir. Bascom devamında masalların anlatım sebeplerinden de bahseder. Ona göre dev masalları çocukları disipline etmek için kullanılır ve onların iyi bir kişiliğe sahip olabilmeleri için ninniler söylenir.

Roger D. Abrahams, geleneksel bir türü çalışabilmenin dört yolu olduğunu söyler. Birincisi; ‘sanat çının şekil veren elinin önemi üzerinde durur, sanat işini ve onun seyirci üzerindeki etkisini, işi yapmanın veya yorumlayanın elle yapılan enerjilerinin yan ürünü olarak görür.’ İkincisi; ‘nesne olarak sanat çalışmasını merkeze alır, onun sanatçısını konu dışına iter. Üçüncü yaklaşım; ‘ilk olarak performansın dinleyiciyi nasıl etkilediği ile ilgilenir.’ Dördüncüsü ise ‘dinleyicinin performansı etkileyiş şekline, odaklanır

Araştırmacıların masal tanımlarına değinmeden önce masalın çeşitli sözlüklerdeki
kullanımına ve kelimenin etimolojik anlamına bakmak yerinde olacaktır. Masal kelimesinin, etimolojik kökeni ve bölgelere hatta ülkelere göre değişen karşılıklarını bilmek de
önemlidir. Umay Günay, Elazığ Masalları ve Propp Metodu adlı çalışmasında “masal” kelimesinin Arapça “mesel” kelimesinin anlamının ve söylenişinin değişmesinden türediği
bilgisinin Türkçe ve Osmanlıca sözlüklerde yer aldığını aktarır ve “mesel” kelimesinin
“halk dilinde yaygın ve benimsenen öğüt” anlamına geldiğini söyler. Günay bu türün 19.
yüzyıldan beri masal adıyla anıldığını bu döneme kadar Türkiye’de bu türün adının “kıssa,
destan, hikâye, mesel” olarak geçtiğini de ekler

Stith Thompson’a göre motif, eskiden beri yaşama kabiliyetine sahip, masalın en
küçük unsurudur. Masallardaki temel motiflerden bazıları yasak, sihir, aldatma, ödül-ceza, talihin
tersine çevrilmesi, kader ve olağanüstülüklerdir.

Masal, Türk dünyasında da çok yaygın bir türdür. Dolayısıyla her bölgenin kendine has bir masal adlandırması ve tanımı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:

Ertek (Karakalpaklar, Özbekler)
Ertegi/ü (Kazaklar, Kırgızlar)
Erteki (Türkmenler)
Ekiyet (Başkurtlar)
Erteği-ertek (Türkistan)
Imak (Sagaylar)
Nıbah (Şorlar)
Sersek (Şorlar)
Nağıl (Azerbaycanlılar)
Hallep (Çuvaşlar)
Çöçek (Doğu Türkistan) (Sakaoğlu, 2010: 4)
Çörçök (Altay Türkleri)
Cöö Comok (Kırgız Türkleri)
Ostuoruya, Kepsen (Saha/Yakut Türkleri)

Masallarda kullanılan dil sade, açık ve anlaşılırdır. Ancak dilin sadeliği anlatıcının
tutumuna bağlı olarak değişebilir. Anlatıcının yerel ağız özellikleri de masalların
dil özelliklerini şekillendiren başka bir unsurdur.

A-B-C ve D şıkları ise masalların içerik özelliklerine örnektir

Masallar genellikle nesir (mensur) anlatılardır. Ancak bazı masalların nazım (manzum) kısımları da bulunmaktadır (Sakaoğlu, 2002: 9-10). Nazım kısımları nesir kısımlardan ayırmak için anlatımda basit bir melodi veya özel bir sunuş kullanılmıştır

Bütün masallarda, iyilik ve kötülüğün, güzellik ve çirkinliğin, zenginlik ve yoksulluğun, bir başka deyişle olumlu ile olumsuzun mücadelesi anlatılır. Çok az istisna dışında, masallar genellikle mutlu sonla, iyilerin, güzelliklerin, akıllıların kazanması ile biter

A-B-C ve D şeçenekleri masalların şekil özelliklerine örnektir

Masalcı kimi zaman olayların geçtiği mekânı kendi yakın çevresinden seçer. Böylelikle dinleyicinin olayları hayal etmesini bildikleri bir mekân üzerinden kolaylaştırmak ister

Masalların İşlevleri

Masalını uzatan anlatıcılar masalın karakterlerini ve temel akışını değiştirmeden olayları geliştirir. Masalcı farklı farklı masallardan alınan bölümleri mekanik bir biçimde birbiriyle kaynaştırarak yeni masalı üretir. Bu anlatım biçiminde anlatıcı kendince bir çerçeve oluşturur ve bu çerçeve içinde birkaç masalı arka arkaya anlatabilir. Örneğin masalda adı geçen bir kahraman macerası sırasında karşılaştığı insanlara düşüncelerini sorar ve onlar da masal anlatmaya başlar. Bu profesyonel masal anlatıcılarının kullandığı bir yöntemdir (Boratav, 1988b: 226). Bu masal içinde masal olarak nitelenebilecek bir durumdur.

Saim Sakaoğlu, Gümüşhane ve Bayburt Masalları adlı çalışmasında Divanü Lügati’t Türk’te geçen ötkünç kelimesinin sanıldığının aksine masal değil hikâye anlamına geldiğini ve Naki Tezel’in “masalın öz Türkçe karşılığı ötkünçtür” ifadesinin doğru olmadığını söyler (Sakaoğlu, 2002: 7).

İstanbul’dan derlediği masalları ile bilinen Naki Tezel ise masal hakkında “olayların geçtiği yer ve zaman belirli olmayan, peri ve cin, dev, ejderha, cadıkarı, arap, padişah, vezir gibi kahramanları belirli kişileri temsil etmeyen hikâye” demiştir (Tezel, 1976: 317).

MASALLARIN ÖZELLİKLERİ

Şekil Özellikleri

1. Masallar genellikle nesir (mensur) anlatılardır.

2. Masal, yazılı literatürden çok sözlü kültüre aittir.

3. Masallardaki tekrarlar sistemli olmamakla beraber masalın bazı yerlerinde sabit ve forma uygun kelimelerle tekrarlar yapılır.

4. Masallar, masalın başı (giriş), masalın kendisi (gelişme), masalın sonu (sonuç) olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır (Gültekin, 2013: 64).

5. Masalların başında, ihtiyaç duyulan yerlerde, ortasında ve sonunda formeller kullanılır.

6. Masallarda kullanılan dil sade, açık ve anlaşılırdır.

7. Masallar, genellikle “öğrenilen geçmiş zaman” (-mişli geçmiş zaman) ile anlatılır.

8. Masalların içinde diğer türlerden (mit, efsane, destan, bilmece, atasözü gibi) örneklere rastlanabilir.

9. Masalların başlığı genel geçer değildir.

İçerik Özellikleri

1. Masallar, olağanüstü özelliklere sahip anonim anlatılardır.

2. Masalların kahramanları ya da masalda geçen yardımcı karakterler (bir hayvan ya da insan olabilir) olağanüstü özelliklere sahip olabilirler.

3. Bütün masallarda, iyilik ve kötülüğün, güzellik ve çirkinliğin, zenginlik ve yoksulluğun, bir başka deyişle olumlu ile olumsuzun mücadelesi anlatılır.

4. Masallar hem gerçek hem de gerçek olmayan mekânda geçer.

5. Mekân ise Hindistan, Kaf Dağı, İran, Çin gibi masal diyarlarıdır. Ancak masalda yerin bir önemi yoktur.

6. Masalda sürekli kendisine sevgi duyulan bir kişi vardır.

Masal araştırmaları tarihinde önemli bir isim olan Stith Thompson, The Folktale adlı kitabında masalın tanımını şu şekilde yapmıştır: “Masal, motif veya epizot silsileleri içeren belirli bir uzunluktaki anlatılardır. Belirli bir mekâna veya belirli karakterlere sahip olmayan masal gerçek dışı bir dünyada olağanüstülüklerle doludur. Bu masal ülkesinde mütevazı kahramanlar, düşmanlarını öldürür, krallığa yükselir ve prensesler ile evlenirler” (Thompson, 1977: 8).

Pertev Naili Boratav, masalı “nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamıyla hayâl ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatı” olarak tanımlar (Boratav, 1973: 80).

Masalların İşlevleri

1. Eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme işlevi

2. Değerlere, toplum kurumlarına ve törenlere destek verme

3. Eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması işlevi

4. Toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma işlevi

Ferit Devellioğlu masal için “terbiye ve ahlâka faydalı, yararlı olan hikâye” derken, Bilge Seyidoğlu masalların içeriğinden bahseden şu tanımı yapmaktadır: “Halk arasında yüzyıllardan beri anlatılmakta olan ve içinde olağanüstü olayların bulunduğu, bir varmış bir yokmuş gibi klişe bir anlatımla başlayan, belli bir uzunluğu olan, sonunda yedi, içti, muratlarına erdiler yahut onlar erdi muratlarına biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düştü, biri anlatana, biri dinleyene, biri de bana gibi belirli sözlerle sona eren, zaman ve mekân kavramlarıyla kayıtlı olmayan bir sözlü anlatım türü” (Sakaoğlu, 2010: 2).

Sözlü kültüre ait ürünler ve yaratımlar, içinde bulundukları çevresel ve sosyal dinamiklere göre sürekli değişir ve yeni duruma uyum sağlar. Sözlü kültürün önemli türlerinden biri olan masalların da bu nedenle herkes için geçerli bir tanımını yapmak zordur.