HALK MASALLARI

Sakaoğlu’nun söylediği gibi ötkünç kelimesi Lügat’ta hikâye anlamına gelirken ötkünmek kelimesi ise hikâye anlatmak anlamındadır.

Masal araştırmaları tarihinde önemli bir isim olan Stith Thompson, The Folktale adlı kitabında masalın tanımını şu şekilde yapmıştır: “Masal, motif veya epizot silsileleri içeren belirli bir uzunluktaki anlatılardır. Belirli bir mekâna veya belirli karakterlere sahip olmayan masal gerçek dışı bir dünyada olağanüstülüklerle doludur. Bu masal ülkesinde mütevazı kahramanlar, düşmanlarını öldürür, krallığa yükselir ve prensesler ile evlenirler” (Thompson, 1977: 8).

Gültekin, Türkiye’de ve Tataristan’da masal üzerine yapılan tanımları değerlendirdikten sonra o tanımlardan farklı olarak dinleyicilerin veya okuyucuların masal kahramanlarının yaşadığı olaylar karşısında acı ve sevinç gibi duygularla masalla duygusal bir bağ kurduğunu dile getirmiştir. Bu da masalı anlatıldığı bağlam içinde anlatıcı ve dinleyici ekseninde ele alması bakımından önemlidir.

Başka bir tekrar biçimi ise üçlü form olarak adlandırılır. Bu biçimde bir kahraman ya da üç kahraman üç kez olayla karşı karşıya gelir. Daha çok ilk iki kahraman başarısız olur ve asıl kahraman yani üçüncü kahraman başarı kazanır (Boratav, 1988b: 226).

Masal kelimesinin, etimolojik kökeni ve bölgelere hatta ülkelere göre değişen karşılıklarını bilmek de önemlidir. Umay Günay, Elazığ Masalları ve Propp Metodu adlı çalışmasında “masal” kelimesinin Arapça “mesel” kelimesinin anlamının ve söylenişinin değişmesinden türediği bilgisinin Türkçe ve Osmanlıca sözlüklerde yer aldığını aktarır ve “mesel” kelimesinin “halk dilinde yaygın ve benimsenen öğüt” anlamına geldiğini söyler. Günay bu türün 19.
yüzyıldan beri masal adıyla anıldığını bu döneme kadar Türkiye’de bu türün adının “kıssa, destan, hikâye, mesel” olarak geçtiğini de ekler.

Doğru cevap D'dir.

Umay Günay’a paralel bir biçimde Saim Sakaoğlu da bugünkü “masal” kelimesinin kullanım tarihinin oldukça yeni olduğunu belirtir. 130 yıllık geçmişi olan bu kelimeden önce Türkiye’de kıssa, dâstân, hikâye vb. kelimelerin kullanıldığını aktarmaktadır. Sakaoğlu, masal kelimesinin yerine Anadolu’da “metel, mesele, matal, hekâ, hikâ, hikiya, hekeya, oranlama, ozanlama ve nagıl” kelimelerinin kullanıldığından bahseder.
Saim Sakaoğlu, Gümüşhane ve Bayburt Masalları adlı çalışmasında Divanü Lügati’t Türk’te geçen ötkünç kelimesinin sanıldığının aksine masal değil hikâye anlamına geldiğini ve Naki Tezel’in “masalın öz Türkçe karşılığı ötkünçtür” ifadesinin doğru olmadığını söyler. Sakaoğlu’nun söylediği gibi ötkünç kelimesi Lügat’ta hikâye
anlamına gelirken ötkünmek kelimesi ise hikâye anlatmak anlamındadır.

Doğru cevap B'dir.

Motif: Stith Thompson’a göre motif, eskiden beri yaşama kabiliyetine sahip, masalın en küçük unsurudur. Masallardaki temel motiflerden bazıları yasak, sihir, aldatma, ödül-ceza, talihin tersine çevrilmesi, kader ve olağanüstülüklerdir.

Doğru cevap C'dir.

Türk Dünyası masalları üzerine çalışan bir başka araştırmacı Mustafa Gültekin de Kazan Tatar Masalları (İnceleme-Metinler) adlı kitabında masalı biraz daha farklı bir pencereden değerlendirmiş ve tanımını şu şekilde vermiştir: “İnsan, hayvan veya olağanüstü varlıkların gerçek olmayan bir zaman ve mekânda başlarından geçen olayların
anlatıldığı; toplumsal tecrübe ve gözlemlerin, geleceğe dair ümit ve beklentilerin yansıtıldığı; başında sonunda ve ortasında bazı kalıp ifadelere yer verilen, inandırmak iddiası olmamakla birlikte, dinleyicilerin veya okuyucuların kahramanların yaşadığı olaylara acı, sevinç gibi duygularla katıldığı, kadın ve erkek anlatıcılar tarafından sözlü olarak yaratılıp aktarılan; bazıları çeşitli nedenlere bağlı olarak yazıya geçirilen ve bir kısmı da yazılı olarak yaratılan; dinleyicileri eğitmek, eğlendirmek ve öğüt vermek gibi işlevleri olan halk bilgisi ürünlerine masal adı verilir.” Gültekin, Türkiye’de ve Tataristan’da masal üzerine yapılan tanımları değerlendirdikten sonra o tanımlardan farklı olarak dinleyicilerin veya okuyucuların masal kahramanlarının yaşadığı olaylar karşısında acı ve sevinç gibi duygularla masalla duygusal bir bağ kurduğunu dile getirmiştir. Bu da masalı anlatıldığı bağlam içinde anlatıcı ve dinleyici ekseninde ele alması bakımından önemlidir.

Doğru cevap E'dir.

Masal, Türk dünyasında da çok yaygın bir türdür. Dolayısıyla her bölgenin kendine has bir masal adlandırması ve tanımı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:
Ertek (Karakalpaklar, Özbekler)
Ertegi/ü (Kazaklar, Kırgızlar)
Erteki (Türkmenler)
Ekiyet (Başkurtlar)
Erteği-ertek (Türkistan)
Imak (Sagaylar)
Nıbah (Şorlar)
Sersek (Şorlar)
Nağıl (Azerbaycanlılar)
Hallep (Çuvaşlar)
Çöçek (Doğu Türkistan) 
Çörçök (Altay Türkleri)
Cöö Comok (Kırgız Türkleri)
Ostuoruya, Kepsen (Saha/Yakut Türkleri)

Doğru cevap B'dir.

Masallar, masalın başı (giriş), masalın kendisi (gelişme), masalın sonu (sonuç) olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. “Başlangıçta “bir varmış bir yokmuş gibi” gibi bir giriş formülü bulunur. Bu bir tekerleme ile genişletilebilir. Bunu izleyen asıl olaylar başlamadan kısa bir giriş yapılır. Bu giriş kahramanı tasvir edebilir. Bu girişten sonra asıl masal kısmı başlar. Sonunda bir kapanış formülü bulunur. Kötüler cezalandırılır. Sevenler ise kırk gün kırk gece düğün yapar. Ya da masal dinleyicisini memnun edecek başka bir mutlu son bulunur. Sonunda anlatıcı “onlar ermiş muradına, biz de erelim muradımıza…” dileğiyle sözü kapatır”.

Doğru cevap D'dir.

Zümrüdü Anka kuşu, konuşan atlar gibi olağanüstü özellikleri olan yardımcı hayvanlar Türk masallarında sıklıkla görülür. Zümrüdü Anka kuşu gerçek hayatta var olmayan, ancak masallarda bugünkü uçak görevini üstlenen bir kuştur. Zümrüdü Anka konuşma kabiliyetine sahiptir, ayrıca sırtında kırk batman su ve masal kahramanını taşıyabilecek güçtedir.

Doğru cevap C'dir.

Masallarda yer alan mekânlar Hindistan, Kaf Dağı, İran, Çin gibi masal diyarlarıdır. Ancak masalda yerin bir önemi yoktur. Anlatıcı masalda geçen bir ülke ya da şehir ismini değiştirebilir bu anlatımın temel yapısını bozmaz.

Doğru cevap D'dir.

Masallar; masal anlatıcıları tarafından anlatılırken değişik anlatım şekilleri yaratıcı olarak kullanılır. Masallarda da günlük konuşmalarda olduğu gibi edebe, terbiyeye aykırı bir şey söyleneceği zaman “sözüm yabana”, “sözüm meclisten dışarı” sözleriyle dinleyiciden özür dilenir.

Doğru cevap B'dir.

Masalların işlevleri:

Eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme işlevi:
Halk kültürü ürünlerinin çoğunun kaynağında eğlenme ve eğlendirme işlevi vardır. William Bascom halk kültürünün eğlence işlevi için şunları söyler: “Eğlence folklorun en önemli işlevlerinden biridir; ancak bugün bu durum tam bir cevap olarak kabul edilemez. Şurası açıktır ki, çoğu gülme unsurunun altında daha derin anlamlar bulunmaktadır” . Bascom’un ifade ettiği gibi eğlence masalların önemli bir işlevidir. Masalların icra ortamlarına ve içeriğine bakıldığında eğlendirme ve hoşça vakit geçirme işlevinin kendiliğinden ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Geleneksel icra ortamlarından günümüzün icra ortamlarına geçildiğinde masalın eğlendirme işlevinin etkisi daha net görülebilmektedir. 
2. Değerlere, toplum kurumlarına ve törenlere destek verme:
Masallarda birçok mitik ve arkaik ritüellerin izleri görülebilir. Masal her anlatıldığında bu gelenekler bir biçimde onaylanmış ve dinleyicilerin belleğine yerleşmiş olur. Masalların bu işlevini yalnızca metin içindeki motiflerden hareketle yorumlamak yerine icranın kendisinin de bir gelenek olduğu fikrini akılda tutarak masalın anlatılması geleneğinin insanları bir araya getirdiğini ve geleneğin anlatıcı dinleyici etkileşimi ile sürdürülerek gelenek aktarımının gerçekleştiğini söylemek gerekir. Masalların geleneksel icra ortamlarında her yaştan bir araya gelen insanlar birbirleri ile sözlü olarak iletişim kurmakta ve bir yandan masalı dinlerken diğer yandan da yaşlı ve
genç kuşaklar arasındaki kopukluk giderilerek masal metinleri içindeki mitik motiflerin yeni kuşaklara aktarımı onaylanmaktadır.
3. Eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması işlevi:
Bascom bu konuda “folklorun üçüncü işlevi, özellikle –fakat yalnızca değil- okuma yazması olmayan kültürlerdeki eğitim işlevidir” demektedir. Bascom devamında masalların anlatım sebeplerinden de bahseder. Ona göre dev masalları çocukları disipline etmek için kullanılır ve onların iyi bir kişiliğe sahip olabilmeleri için ninniler
söylenir. Ahlaki ögeler içeren fabllar ve masallar çalışkanlık, dindarlık ve evlatlıkla ilgili prensipleri öğütlemek ve bunun aksine asilik, tembellik gibi özellikleri kötülemek için anlatılmaktadır. 
4. Toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma işlevi:

Bascom’un tespit ettiği dördüncü işlev ise toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma işlevidir. “Davranışları, inançları, kurumları geçerli kılmak ya da doğrulamanın ötesinde, folklorun bazı şekilleri sosyal baskı uygulaması ve sosyal kontrol çalışması açısından önemlidir ” diyen Bascom “bir atasözü, bir ima şarkısı, bir bilmece ya da bir masal hoşnutsuzluğu ifade etmek için kullanılır” demiştir (Bascom, 2010: 81). Bu işlev aslında toplumca yasaklanan bazı söz, düşünce ve davranış kalıplarının halk kültürü ürünleri ile dışa vurulması anlamına gelmektedir.

Doğru cevap E'dir.

Masal, Türk dünyasında da çok yaygın bir türdür. Dolayısıyla her bölgenin kendine has bir masal adlandırması ve tanımı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:

Ertek (Karakalpaklar, Özbekler)
Ertegi/ü (Kazaklar, Kırgızlar)
Erteki (Türkmenler)
Ekiyet (Başkurtlar)
Erteği-ertek (Türkistan)
Imak (Sagaylar)
Nıbah (Şorlar)
Sersek (Şorlar)
Nağıl (Azerbaycanlılar)
Hallep (Çuvaşlar)
Çöçek (Doğu Türkistan) (Sakaoğlu, 2010: 4)
Çörçök (Altay Türkleri)
Cöö Comok (Kırgız Türkleri)
Ostuoruya, Kepsen (Saha/Yakut Türkleri)

Masalcı monotonluğu önlemek için masalının anlatım dilini değiştirebilir. Bazen
geçmiş zaman bazen de şimdiki zaman kullanır.

Periler: Türk masallarında periler çok güzel ve olağanüstü güçleri olan insan şeklinde tasvir edilmektedir. Perilerin her şekle girme yetenekleri olmakla beraber, en çok güvercin biçimiyle masallarda yer alırlar. Ayrıca nar, limon gibi meyvaların, kütük gibi eşyaların içinden de çıktıkları olur (Günay, 2011: 762).

Hayvanlar: Zümrüdü Anka, konuşan atlar gibi olağanüstü özellikleri olan yardımcı hayvanlar Türk masallarında sıklıkla görülür. Zümrüdü Anka kuşu gerçek hayatta var olmayan, ancak masallarda bugünkü uçak görevini üstlenen bir kuştur. Zümrüdü Anka konuşma kabiliyetine sahiptir, ayrıca sırtında kırk batman su ve masal kahramanını taşıyabilecek güçtedir (Günay, 2011: 762).

Pertev Naili Boratav ise masalın eğitim işlevini çocukların ana dilini öğrenmesi bağlamında yorumlamıştır: “Çocuğa ana dilinin, bir işçi elindeki alet gibi nasıl kullanıldığını ilk öğreten, ona bu dilin türlü hünerlerini, kıvraklığını, zenginliğini,  inceliğini ilk gösteren, kişiye kendi dilini konuşmayanlardan uzaklaştırıcı, onu konuşanlara yakınlaştırıcı duyguyu –ninnilerin, tekerlemelerin, türkülerin yanı başında, ama herhâlde onlardan daha geniş ölçüde – ilk aşılayan masaldır” (Boratav, 2009: 17). Masal ve dil öğrenimi arasındaki ilişkiye dikkat çeken araştırmacılardan biri de Mustafa Gültekin’dir. Gültekin’e göre masallar bazı özel kelime gruplarını barındırır. Çiftçilikle ilgili bir masalda geçen saban, harman, döven kelimeleri veya balıkçılıkla ilgili bir masalın içinde geçen olta, ağ, serpme, zoka gibi kelimeler bu masalı dinleyen çocuklara aktarılmış olur (Gültekin, 2013: 70).

Roger D. Abrahams, geleneksel bir türü çalışabilmenin dört yolu olduğunu söyler.