HALK MASALLARI - Deneme Sınavı - 3

Bir model olarak masal anlatma taktiğinde 3. Aşama olarak nasıl anlatılacağına karar verilmelidir.

Bir model olarak masal anlatma taktiğinde toplam 11 aşama vardır.

Masal anlatıcısının özelliklerine değinen Linda Dégh, sözlü kültürü yaymak için gerekli faktörlerden birinin hafıza yani ezber olduğunu söyler. Dégh, masalcının pek çok masalı hafızasında tutabilmesi gerektiğini ve repertuarının kişisel bölümlerini uzun süre hafızasından anlatabilmesi gerektiğini söyler. Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır.

Masal çalışmaları uzun süre metin merkezli yaklaşımları benimsemiş olsa bile bir süre sonra bağlamın önemi fark edilmiş ve kuramsal yaklaşımlar bu yöne doğru kaymıştır. Bağlamsal kuram, folklorik unsurları donuk ve geçmişte kalan yönleriyle değil dinamik biçimleriyle incelemeyi tercih etmiştir. Özellikle masallar söz konusu olduğunda anlatıcı, anlatılan ortam ve dinleyicilerin masalla ilişkisi göz önüne alınmaya başlanmıştır. Doğru cevap E’dir.

lhan Başgöz, Sibirya’dan Bir Masal Anası adlı kitabın önsözünde Richard Dorson’un, “Bağlamsalcılar” diye tanımladığı Roger Abrahams, Dan Ben Amos, Alan Dundes, Robert Georges ve Kenneth Goldstein, Alan Lomax ve Richard Bauman gibi halk bilimcilerin; dilbilimcilerden “sözel davranış”, antropolojiden “işlevsellik”, sosyolojiden “rol yapma”, psikolojiden “ego mekanizması” kavramını alarak bu görüşleri halk bilimi içinde yeniden yorumladıklarını ve performans teori ile ilgili düşüncelerini bu görüşler etrafında şekillendirdiklerini ifade eder. Doğru cevap D’dir.

Bu kuramın araştırmacılar tarafından eleştirilmesinin öne çıkan nedeni arşivdeki halk yaratması ürünlerine nasıl yaklaşılacağı meselesidir. Kurama eleştiri getirenlerin çoğu bu ortak paydada birleşmektedir. Doğru cevap A’dır.

Bağlamsal kuramlar sayesinde halk bilimi metinleri yorumlanır hâle gelerek, anlamsal derinlik kazanmıştır. Anlatının yeri, tarihi, nedeni, biçimi; anlatıcının kimliği, dinleyicinin kimliği gibi unsurların sorgulandığı bu kuramlar, halk biliminin inceleme alanını “arkaik”ten “güncel”e doğru genişletmiş hem de halk bilimi olayının neden sonuç ilişkisi içinde incelenmesine katkı sağlamıştır. Doğru cevap C’dir.

İşlevsel kuram denilince akla ilk gelen kuramcı kuşkusuz Malinowski’dir.  Malinowski’ye göre kültür sürecinin tümü şunları içermelidir:

1. Kültürün maddi temelini, yani emek ürünlerini,
2. İnsanların toplumsal bağlanmalarını, yani standartlaşmış davranış biçimlerini
3. Sembolik eylemleri, yani bir bireyin, refleksleri harekete geçirme yoluyla diğeri üzerinde yaptığı etkileri.
Ona göre bu kültür süreci bölünemez bir bütündür, maddi kültürün nesneleri, saf sosyolojik olgular ya da dilsel gerçeklikler izole edilip bağımsız sistemler gibi ele alınamazlar. Doğru cevap E’dir.

Uygulamalı halk biliminin Almanya ve ardından tüm Avrupa’da ortaya çıkışından sonra kuşkusuz en derin tartışmaların yaşandığı yer Amerika olmuştur. Richard Dorson ve Benjamin Botkin bu tartışmaların merkezinde yer almaktadır. Doğru cevap B’dir.

UNESCO’nun 'Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’ 2003 yılında yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşme halk bilimi için koruma yaklaşımlı kuramsal yaklaşımlar üretilmesine vesile olmuştur. Doğru cevap D’dir.

Sözleşme, somut olmayan kültürel mirasın alanlarını aşağıdaki gibi belirler:

Somut olmayan kültürel mirasın aktarılmasında taşıyıcı işlevi gören dille birlikte sözlü anlatımlar ve sözlü gelenekler;Sözlü kültür alanı; mitler, efsaneler, masallar, destanlar, hikâyeler, âğıtlar, ninniler, türküler vb.

Gösteri sanatları; Âşık icra ve geleneği, köy seyirlik oyunu, kukla, karagöz, meddah, ortaoyunu gibi tiyatro örnekleri, halk müziği, halk oyunları icraları vb.

Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve şölenler;Doğum, evlenme, ölüm gibi geçiş dönemi gelenekleri, toy, şölen, kutlama, şenlik, bayram, yıl dönümü gibi her türlü geleneksel toplanma biçimleri ve bunlara dayalı geleneksel uygulamalar, inançlar vb. 

Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar; Geleneksel kültürel yapı içinde oluşmuş halk bilgisi; halk hekimliği, halk mutfağı, halk mimarisi vb.

El sanatları geleneği; Usta çırak ilişkisi içinde öğrenilen ve seri üretime dayanmayan tüm geleneksel meslekler. Bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap E’dir.

William Bascom, halk edebiyatı ürünlerinin işlevleri şunlardır: eğlenme, eğlendirme ve hoşça vakit geçirme, toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme, eğitim ve kültürün genç kuşaklara aktarılması, toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma. Doğru cevap C’dir.

Türkiye’de işlevsel kuramı masallar üzerinde deneyen araştırmacılardan biri Muhsine Helimoğlu Yavuz’dur. Yavuz, çalışmasında Bascom’un işlev teorisinden yola çıkarak masalların eğitimsel işlevlerine odaklanmış ve tıpkı motif indeks benzeri bir mesaj indeks sıralaması oluşturmuştur. Doğru cevap A’dır.

Evde çocuklara ve ev halkına anlatılan masallar kimi zaman yetişkinlere ve köy odalarında köy halkına da anlatılmaktadır. Dolayısıyla masalcı, dinleyicisinin yaşına, cinsiyetine ve statüsüne göre anlattığı masalı biçimlendirebilir. Masal anlatıcısı masalını anlatırken kendinden bir şeyleri de masalına katar, böylelikle her masal bir önceki anlatılan masaldan farklı bir masala dönüşebilir. Anlatıcı ana çatıyı bozmayacak şekilde motiflerin uzunluklarını, kısalıklarını ayarlayabilir veya bir motifi masaldan tamamen atabilir. Bu nedenle masal anlatıcısının masal başlamadan önce ve başladıktan sonra dinleyicilerle kurduğu iletişim son derece önemlidir. Bulunan ortamın koşullarına, taleplerine uygun olarak masalını şekillendirir ve adeta yeniden yaratır. Masal anlatıcısı şapka, battaniye, mendil, baston, tespih gibi bazı nesneleri kullanarak masalına görsel imgeler katar ve böylece anlatımını kuvvetlendirebilir. Ayrıca masalcının kendi yöresinin örf ve adetlerinin masal metnine yansıması da doğal bir süreçtir. Masallar incelendiğinde masal kahramanlarının doğumundan kahramanın evlenmesine kadar birçok unsurun anlatıcının yöresindeki adetlerden izler taşıdığı görülür.

Masal anlatıcısı bir destancı, meddah ya da âşık gibi usta çırak ilişkisine bağlı bir biçimde yetişen kişiler değildir. Masalları anlatanlar sözlü gelenek içerisinde önce dinleyerek sonra da anlatarak masalları öğrenirler (Gültekin, 2013: 79).

Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nin “Sözlü Gelenekler ve Anlatımlar” başlığı ile kast edilen sözlü kültür yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan masal, destan, hikâye, ninni, bilmece, deyim, atasözü, alkış, kargış, efsane, fıkra, ağıt gibi ürünlerdir.

Bu projelerden “Masal Anlatıcılığı Eğitimi”; “Judith Liberman’la Somut Olmayan Kültürel Miras Hazinesinden Masallar-1 ve 2” adlı projelerdir. Ankara Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesinin ev sahipliği yaptığı, Somut Olmayan Kültürel Miras Enstitüsünün akademik katkıları ile düzenlenen eğitim, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu tarafından da desteklenmiştir. Profesyonel masal anlatıcıları ve geleneksel masal anlatıcıları tarafından verilen eğitimlere farklı üniversitelerden masalcı adayları katılmışlardır.

Rus halk bilimci Azadovski, masalın yaratılmasında, biçimlenmesinde, yayılmasında ve değişmesinde masal anlatıcısının önemini vurgulamıştır. Bu yaratıcı kişilik, 1960’lardan sonra folkloru bir canlı gösterim, bir sosyal olay olarak kabul eden ABD’li folklorcuların çalışmalarında yeni yorumlara uğrayacaktır (Başgöz, 1992: 23).

Fedakâr, aktarıcı masal anlatıcılarının ise bunu bir meslek olarak icra etmeyen daha amatör olan ve bildikleri, duydukları masalları hiç değiştirmeden anlatan kişiler olduğunu söyler (Fedakâr, 2011: 119,129).

Masalın Üzerinde Düşün
Anlatacağı masalı belirledikten sonra Masalcı yapması gereken şeylerden biri de masalı üzerinde düşünmek olmalıdır. Masalcı masalın sevdiği noktalarını tespit etmeli ve bunun nedenini bulmalıdır. Masalcı öncelikle anlatacağı masalı özümsemeli ve üzerinde düşünmelidir. Bu aşama masalı anlatırken masalla dinleyiciler arasında bağ kurmasını sağlayacaktır.

Nasıl Anlatacaksın Karar Ver
Masalcı masalı nasıl anlatacağını belirlemelidir. Dinleyicilerle güçlü bir bağ kurabilmek için gerektiği zaman olayı birebir yaşıyormuş, kendi başından geçmiş gibi anlatma yoluna gidebilir. Kimi zaman olayları uzak bir geçmişte olmuş olaylar gibi anlatabilir. Kimi karakterlerin ses, beden ve mimiklerini taklit edebilir. Kapı gıcırtısı, rüzgâr sesi, çocuk kahkahası gibi efektleri taklit yöntemiyle masalın içine katabilir. Kimi karakterlerin şivelerini, beden hareketlerini taklit ederek o karaktere bürünür. Böylece dinleyicinin kendini masalın içinde hissetmesine yardım eder.

Tekerlemeni Seç
Türk masal anlatma geleneğinde, masalın başlangıcında, ortasında ve sonunda tekerleme ve formellere başvurmak geleneksel bir uygulamadır. Bu nedenle kendine bir tekerleme seçmelisin. Tekerleme, masalın uzun ya da kısa oluşuna göre seçilmeli ve dinleyicinin masaldan uzaklaşmasına neden olmamalıdır. Tekerleme, masalcı ve dinleyicileri birlikte çıkacakları yola hazırlayan bir araç olarak görülmeli ve işlevsel bir biçimde kullanılmalıdır.

Masal Kahramanlarını Belirle, Onlarla Tanış
Hangi masalı anlatacağına karar verdikten sonra seçtiğin masalda geçen tipleri belirle ve bir liste yap. Yaptığın bu liste üzerinde düşün. Hangi kahramanın ne giydiği, kaç yaşında olduğu, nerede yaşadığı, en sevdiği yemeğin hangisi olduğu gibi konular üzerinde düşün ve hayal kur ama bunları anlatırken paylaşma. Bu çalışma masalını anlatırken daha inandırıcı bir etki yaratmana yardım edecektir.