HALK MASALLARI - Deneme Sınavı - 21

Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar adlı çalışmasında değinen Selami Fedakâr, Özbek Millî Ansiklopedisi’ndeki sınıflandırmaya göre masal anlatıcılarının iki başlık altında toplanmasının uygun olacağını belirtir. Birincisi “yaratıcı masal anlatıcıları” ikincisi ise “aktarıcı masal anlatıcıları”. Yaratıcı masal anlatıcılarının Özbek geleneğinde masal anlatıcılığını meslek olarak seçen ve masalları her defasında yeniden üretmeyi ustalıkla başarabilen kişiler olduğunu söyleyen Fedakâr, bu tarz kişilerin masal anlatmaya hevesli ve yetenekli olan ve bir usta anlatıcının yanında belirli bir süre eğitim için duranlardan oluştuğunu aktarır. Fedakâr, aktarıcı masal anlatıcılarının ise bunu bir meslek olarak icra etmeyen daha amatör olan ve bildikleri, duydukları masalları hiç değiştirmeden anlatan kişiler olduğunu söyler (

Halk masalları üzerinde çalışmış Macar kökenli halk bilimci Linda Dégh, üç unsurdan birinin ihmal edilmesinin yapılan incelemeyi eksik bırakacağını belirtmiştir. Ona göre eksik yapılmış bir çalışma araştırmacıya o ürün ve ürüne ait diğer bilgiler hakkında net bir bilgi vermeyeceği için çalışma önemini kaybedecektir. Yazarın yaptığı alan araştırması gözlemlerine dayanarak aktardığı önemli noktalardan biri de yöresel koleksiyonlara bakıldığında bu koleksiyonların metinlerin kayıtlarıyla sınırlı olmadığının görüleceğini vurgulamış olmasıdır. Dégh; metinlerin başındaki ve sonundaki kültürel yazılar, anlatıcıların performans-arının ve seyircinin cevabının tamamını kapsamaktadır, der. Dégh’in yaklaşımı bağlamın içine icracının kıyafetinden, beden diline kadar pek çok unsuru ele aldığı için önemlidir.

Masal anlatıcısının özelliklerine değinen Linda Dégh, sözlü kültürü yaymak için gerekli faktörlerden birinin hafıza yani ezber olduğunu söyler. Dégh, masalcının pek çok masalı hafızasında tutabilmesi gerektiğini ve repertuarının kişisel bölümlerini uzun süre hafızasından anlatabilmesi gerektiğini söyler. Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır

Walter Benjamin ‘‘Hikâye Anlatıcısı: Nikolay Leskov’un Eserleri Üzerine Düşünceler’’ adlı makalesinde hikâye anlatıcısının beslendiği kaynağın ağızdan ağıza aktarılan deneyim olduğunu vurgular ve hikâye anlatıcılarını iki farklı grupta ele alarak ya yerleşik bir çiftçiye ya da ticaret yapan bir denizciye benzetir (Benjamin, 2001: 78). Benjamin makalesinde romanın doğuş süreciyle hikâye anlatıcısının yok oluşu arasında bir bağ kurar ve roman okuyucusunun en yalnız bırakılmış dinleyici olduğunu söyler

Fedakâr’ın bahsettiği yaratıcı masal anlatıcıları aslında Ziya Gökalp’ın sözünü ettiği “ocaktan gelme” masalcılara benzemektedir. Gökalp bu konu hakkında şunları söylemektedir: “Halk masalı her masal söyleyenden alınmaz. Çünkü masalın kendine mahsus tabirleri, kendine mahsus lisanı vardır. Masalları hususi tabirleriyle, hususi şivesiyle nakleden ancak ocaktan yetişme masalcılardır.

Metin Ekici de kurama eleştiri getirenler arasındadır. Ona göre performans yönteminin yazılı halk edebiyatı ürünlerine uygulanması olanaksızdır. Yazar bu metinlerin yazıya aktarılma ortamlarıyla ilgili bilgiler olduğu takdirde inceleme yapılabileceğini ifade etmiştir. Örneğin, Dede Korkut Kitabı ve Oğuz Kağan Destanı gibi elde yalnızca metinleri bulunan ama anlatım ortamı hakkında bilgi sahibi olunamayan eserleri performans teoriyle inceleme imkânı yoktur.

Masal anlatıcılığı insanlık tarihinde çok eski olmasına rağmen günümüzde kısmen önemini yitirmiş gibi durmaktadır. Masal anlatılır bir tür olmaktan çok artık dinlenir, izlenir, okunur bir türe dönüşmüştür. Ancak 1970’li yıllar ve sonrasında özellikle Avrupa ve ABD’de canlı performansa dayalı profesyonel bir meslek olarak karşımıza çıkmaya başlamıştır. Pek çok yerde masal anlatma festivalleri düzenlenmiş, çeşitli yerlerden masalcılar bu festivallere katılmışlardır.

Azadovski’nin masalcıya dikkatini yönelten önemli bir isim olarak tanınmasının sebebi kuşkusuz onun Sibirya’dan Bir Masal Anası adlı eseridir. Söz konusu yazı Türkçeye İlhan Başgöz tarafından çevrilmiştir. Başgöz kitaba yazdığı Giriş kısmında Azadovski’nin bu küçük ama önemli çalışmasından sonra masalcının folklor çalışmalarında layık olduğu yeri aldığını söylemiş, diğer halk bilimcilerin de Azadovski’yi takip ederek görüşlerini geliştirdiklerini ve böylece antropolojide beliren “hayat hikâyesi yöntemi”nin folklorda da yankı bulduğunu aktarmıştır

von Sydow da bu gerçeği gördüğü için masal anlatanı incelemek gereğini duyarak masal anlatıcılarını “aktif gelenek taşıyıcıları”, “pasif gelenek taşıyıcıları” olarak ikiye ayıracaktır. Sydow için masal anlatıcısı da masal çalışmalarının içindedir. Masal anlatanın önemine vurgu yapan bu görüş, Rus halk bilimcileri tarafından daha da ileri götürülecek ve bu çalışmalarda masalcının kendisi dikkatleri üzerine çekecektir. Rus halk bilimci Azadovski, masalın yaratılmasında, biçimlenmesinde, yayılmasında ve değişmesinde masal anlatıcısının önemini vurgulamıştır. Bu yaratıcı kişilik, 1960’lardan sonra folkloru bir canlı gösterim, bir sosyal olay olarak kabul eden ABD’li folklorcuların çalışmalarında yeni yorumlara uğrayacaktır.

Metnin ur-formunun tespiti

Joseph Campbell

İşlevsel Kuram

Toplumun aksayan yönlerini protesto etme işlevi

Muhsine Helimoğlu Yavuz

Feminist Kuram

Benjamin Botkin

Almanya

Richard Dorson

Uygulamalı Halk Bilimi

William Bascom, halk edebiyatı ürünlerinin işlevlerini en basit şekliyle şöyle açıklamaktadır:

Toplumsal Kurumlara ve Törenlere Destek Verme İşlevi: Folklorun ikinci işlevi, içinde yer aldığı kültürdeki icraları yapanlara ve icraları seyredip dinleyenlere, söz konusu kültürdeki ritüellerin toplumsal kurumları ve değerleri doğrulayıp onaylamasıdır. Böylece toplumsal kurum ve değerlerin güncelleşmesini, güçlenip köklenmesini sağlar.

Eğitim ve Kültürün Genç Kuşaklara Aktarılması İşlevi: Özellikle yazılı kültür aktarım ortamlarının bulunmadığı veya yaygın olmadığı toplumlarda halk bilgisi yaratmaları eğitim işlevini ve toplumsal bilgileri genç kuşaklara aktarma işlevini üstlenirler.

Toplumsal ve Kişisel Baskılardan Kurtulma İşlevi: Halk bilgisi yaratmalarının bir başka işlevi de toplumsal olarak kabul edilen davranış kalıplarına uygun davranıyor olmak ve bu yolla toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulmayı sağlamaktır.