HALK MASALLARI - Deneme Sınavı - 19

Masalcı geleneksel masaldaki ana yapıyı çıkarttıktan sonra sıra masla kendi dünya görüşünü, bağlamsal gereklilikleri, özgünlüklerini eklemelidir. İskelet yapı her
zaman değiştirilemez ancak masalcı bu ana yapının üzerine kendi diktiği elbiseyi
giydirebilir. Masaldaki bazı unsurların masalcının muhayyilesinde değişebildiği ve
bu ilavelerin ise masalın yapısında bir değişikliğe neden olmadığı söylenebilir. Masalcıların aynı masalı farklı şekillerde anlatması, her masalcının masalı anlatırken
farklı giysiler kullanması ile izah edilebilir.

Elbiseni seç. Masal anlatıcısının ne giyeceği ile ilgili bir kural yoktur.

Anadolu’da masallar genellikle ev içinde anlatılır. Bu nedenle de masal anlatan kişilere
“masal anası”, “masalcı”, “masal ebesi/ninesi”, “masal atası” gibi isimler verilmiştir. Masal
anlatıcısı masalına başlamadan önce tekerlemeler söyler bu sayede masal başlayacağını
haber verir ve sessizliği sağlamış olur. Geleneksel ortamlarda masal genellikle kış aylarında soba başlarında, tandır başlarında, köyodalarında anlatılan bir türdür. Masalların dinleyicileri ise her yaştan insan olabilir

Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin
masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır. Dégh’in
iyi bir masal anlatıcısının ezberinin de kuvvetli olması gerektiğine dair söyledikleri doğru
olmakla birlikte, masalcının masalını değiştirmeden hafızasında tutmasının önemine dair
düşünceleri tartışmalıdır. Çünkü bir masalcı, masalın kemik yapısını korumakla beraber,
masal metnine yeni motifler ekleyebilir ya da var olan bir motifi o an çıkarabilir. Mustafa
Gültekin’ de Dégh’in bu görüşüne Karl Reichl’in fikirlerine atıf yaparak karşı çıkmıştır.
Gültekin “oysaki günümüzde yapılan bilimsel araştırmalar, oldukça uzun destanların bile
anlatıcılar tarafından ezberlenmediğini, temel bazı hikâye kalıplarının kullanımıyla anlatım anında yeniden yaratıldığını göstermektedir” demiştir.

Ziya Gökalp’ın sözünü ettiği
“ocaktan gelme” masalcılara benzemektedir. Gökalp bu konu hakkında şunları söylemektedir: “Halk masalı her masal söyleyenden alınmaz. Çünkü masalın kendine mahsus tabirleri,
kendine mahsus lisanı vardır. Masalları hususi tabirleriyle, hususi şivesiyle nakleden ancak
ocaktan yetişme masalcılardır. Masalcılar eski ozanlığın kadınlarda devam eden kısmıdır.
Ozanlık, babadan oğula kaldığı gibi masalcılık da anadan kıza intikal eder. Erkek masalcılar varsa da, ekseriya masalcılar kadın cinsindendir. Masalcı, kendi sahasında bir nevi
sanatkârdır. Ağzından çıkan her kelime yerinde kullanılmıştır”

Sakaoğlu masalın herkes tarafından anlatılmayacağını, tüm masalları bilmenin ayrı bir şey iyi bir masal anlatıcısı olmanın ayrı bir şey olduğunu söyler. Sakaoğlu masalcının anlatışında bir açıklık ve devamlılık olması gerektiğini, bu açıklık ve devamlılığı iyi becerebilen bir masalcının bile bazı zamanlar zorlanacağını, bu zor zamanlarda ise formeller gibi yardımcı unsurların devreye gireceğini ve masalcının bir şekilde anlattığı masalı sürdüreceğini söyler.

Başgöz kitaba yazdığı Giriş kısmında Azadovski’nin bu küçük ama önemli çalışmasından sonra masalcının folklor çalışmalarında layık olduğu yeri aldığını söylemiş, diğer halk bilimcilerin de Azadovski’yi takip ederek görüşlerini geliştirdiklerini ve böylece antropolojide beliren “hayat hikâyesi yöntemi”nin folklorda da yankı bulduğunu aktarmıştır. Başgöz’ün Azadovski’nin masal çalışmalarına en önemli katkısı olarak bahsettiği “hayat hikâyesi yöntemi” şüphesiz folklorun bağlamsal kuramlarının geldiği önemli noktalardan biridir.

Anadolu’da masallar genellikle ev içinde anlatılır. Bu nedenle de masal anlatan kişilere “masal anası”, “masalcı”, “masal ebesi/ninesi”, “masal atası” gibi isimler verilmiştir. Masal anlatıcısı masalına başlamadan önce tekerlemeler söyler bu sayede masal başlayacağını haber verir ve sessizliği sağlamış olur. Masalların dinleyicileri ise her yaştan insan olabilir. Evde çocuklara ve ev halkına anlatılan masallar kimi zaman yetişkinlere ve köy odalarında köy halkına da anlatılmaktadır. Dolayısıyla masalcı, dinleyicisinin yaşına, cinsiyetine ve statüsüne göre anlattığı masalı biçimlendirebilir. Masal anlatıcısı masalını anlatırken kendinden bir şeyleri de masalına katar, böylelikle her masal bir önceki anlatılan masaldan farklı bir masala dönüşebilir. Anlatıcı ana çatıyı bozmayacak şekilde motiflerin uzunluklarını, kısalıklarını ayarlayabilir veya bir motifi masaldan tamamen atabilir. Bu nedenle masal anlatıcısının masal başlamadan önce ve başladıktan sonra dinleyicilerle kurduğu iletişim son derece önemlidir. Bulunan ortamın koşullarına, taleplerine uygun olarak masalını şekillendirir ve adeta yeniden yaratır. Masal anlatıcısı şapka, battaniye, mendil, baston, tespih gibi bazı nesneleri kullanarak masalına görsel imgeler katar ve böylece anlatımını kuvvetlendirebilir. Ayrıca masalcının kendi yöresinin örf ve adetlerinin masal metnine yansıması da doğal bir süreçtir.

Masal anlatıcısının özelliklerine değinen Linda Dégh, sözlü kültürü yaymak için gerekli faktörlerden birinin hafıza yani ezber olduğunu söyler. Dégh, masalcının pek çok masalı hafızasında tutabilmesi gerektiğini ve repertuarının kişisel bölümlerini uzun süre hafızasından anlatabilmesi gerektiğini söyler. Dégh ayrıca, masalcının en önemli erdeminin masalını değiştirmeden hafızasında tutmak olduğunu aktarır

Masal anlatıcılarının genellikle kadınlar olduğunu savunan bu görüşün aksini söyleyenler de bulunmaktadır. Mustafa Gültekin Türkiye’de temel bir kabul olarak, genelde masal anlatıcılarının kadınlar olduğu düşüncesinin hâkim olduğunu ancak masal tanımlarına da yansıyan bu durumun, sadece bir ön kabul olarak görülmesi gerektiğini söyler. Gültekin, masal anlatıcısının cinsiyeti konusunda Metin Ekici ile yaptıkları bir çalışmadan bahseder. Söz konusu çalışmada Türkiye’de yayımlanan masallarla ilgili çalışmalarda yer alan masallar ve bu masalların derlendikleri kaynak kişiler hakkında bilgiler bulunduğunu söyleyen Gültekin, 497 masalın 305 masalcıdan derlendiğini ve bu masalcıların 171’inin erkek 134’ünün ise kadın olduğunu aktarmıştır. Yayımlanan çalışmalardan hareketle yapılan bu çalışma masalcıların çoğunlukla kadın olduğuna dair var olan yargının çok da doğru olmadığını göstermektedir. Kadınlar kadar erkek masal anlatıcılarının da olduğu bilinmelidir.

Masalların yaşatılmaya ve kuşaktan kuşağa aktarılmaya çalışıldığı bir mekân olarak müzeler önemlidir. Bu bağlamda 28 Mayıs 2013 tarihinde Gazi Üniversitesi, Altındağ Belediyesi ve Ankara Kalkınma Ajansı ortaklığında hizmete açılan Ankara Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi, somut olmayan kültürel miras ürünlerinin yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılmasına hizmet etmektedir.

Modern masal anlatma tekniklerinden şu 11 başlık esas alınarak bir masal anlatılabilir: Masalını Seç, Masalın Üzerinde Düşün, Nasıl Anlatacaksın Karar Ver, Tekerlemeni Seç, Yardımcılarını Belirle Heybeni Doldur, Masal Kahramanlarını Belirle Onlarla Tanış, Masalının Motiflerini Belirle İskelet Yapısını Ortaya Çıkart, Masalına Yeni Bir Elbise Dik ve Giydir, Anlatırken Dinlet, Anlatırken Canlandır, Üç Elma Düşürmeyi Unutma.

Geleneksel masal anlatıcıları masallarını sonlandırırken ‘‘gökten üç elma düştü’’ ‘‘biri bana, biri bu masalı anlatana, biri de size’’ ifadelerini kullanırlar. Bununla amaç masalla birlikte bir hayal dünyasına seyahat eden dinleyiciyi gerçek dünyaya geri çağırmaktır. Masalcı masalın bir grafiği olduğunu yani olayların iniş çıkışları olduğunu bilir fakat masalın zirvede yani mutlu sonla bitmesi gerekir.

Anlatırken dinlet: Tüm bu aşamaların ardından masalcı onu dinleyenlerle buluşmaya hazır hâle gelecektir. Bu aşama masal, masalcı ve dinleyenin ilk kez bir araya geleceği andır. Bu nedenle de iletişim, bu aşamanın anahtar kelimesidir. Masalcı masalını anlatırken gözleriyle, vücut diliyle, mimikleri aracılığıyla dinleyiciyle temas hâlinde olmalıdır.

Bağlam terimi içinde birçok unsuru barındırır ve oldukça kapsamlıdır. Dolayısıyla bağlamsal kuram metni doğal çevresinden, metni icra eden kişiden ve onu dinleyenlerden ayırmayarak bütünsel bir ilişkiler ağı öngörür.

Alan Dundes herhangi bir halk bilgisi unsurunun, dokusu (texture), metni (text) ve onun çevre ve şartları (context) itibariyle tahlil edebileceğini söyler.

İlhan Başgöz, Sibirya’dan Bir Masal Anası adlı kitabın önsözünde Richard Dorson’un, “Bağlamsalcılar” diye tanımladığı Roger Abrahams, Dan Ben Amos, Alan Dundes, Robert Georges ve Kenneth Goldstein, Alan Lomax ve Richard Bauman gibi halk bilimcilerin; dilbilimcilerden “sözel davranış”, antropolojiden “işlevsellik”, sosyolojiden “rol yapma”, psikolojiden “ego mekanizması” kavramını alarak bu görüşleri halk bilimi içinde yeni- den yorumladıklarını ve performans teori ile ilgili düşüncelerini bu görüşler etrafında şekillendirdiklerini ifade eder.

Metni bütün olarak görme eğilimindeki bağlamsal kuram, halk bilimi çalışmaları tarihinde önemli bir yapı taşıdır. Öcal Oğuz, “Metin ve Anlatım Ortamı Merkezli Kuramların Türk Halk Bilimi Çalışmalarına Uygulanması Üzerine Bazı Dikkatler” adlı makalesinde günümüzde bağlamın önemine vurgu yapan ve bağlamı ön planda tutan yaklaşımların önem kazandığından söz eder. Bu yaklaşımlar “İşlevsel Kuram”, “Sözlü Kompozisyon Teorisi” ve “Performans Teori”dir.

Dan Ben-Amos, Nijerya’nın Benin kentinde bağlam merkezli bir hikâye anlatımı incelemesi yapmıştır. Çalışma sonucunda bağlam merkezli halk bilimi araştırmaları için bireysel, sosyal ve sözel boyutları içeren üç boyutlu kuramsal bir model önermiştir. Yazara göre bir masal incelenirken üç dinamiğin bir arada değerlendirilmesi gerekir.

• Bireysel boyut (anlatıcı/icracı-oynayıcı)
• Sosyal boyut (dinleyici/izleyici)
• Söz boyutu (anlatılan)”. (Ben Amos, 2009: 242).

Masallarla ilgili bir başka kuram da işlevsel kuramdır. Bağlamsal kuramlar çatısı altında da değerlendirilen bu kuram da halk bilimi, antropoloji ve etnoloji alanlarında popülerleşmiştir.