HALK MASALLARI - Deneme Sınavı - 8

Jacques Derrida, “Türlerin Kanunu” (“The Law of Genre”) adındaki makalesinde, tür kavramını kuralcı (normative), sınırlayıcı, dışlayıcı bir “kanuna” benzetir.

Rus yapısalcı ekolünden gelen Tzvetan Todorov’dur. Todorov’a göre, türler kendilerinden önce gelen türleri kullanarak “ters yansılama” (inversion), “yerine geçme” (displacement) ve “birleştirme” eylemleriyle başka türlerin oluşumuna zemin hazırlar.

Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, UNESCO çatısı altındaki ülkelerin 2003
yılında kabul ettikleri ve Ocak 2017 itibarıyla 171 ülkenin taraf olduğu uluslararası bir kültür koruma sözleşmesidir

“Nesir anlatı” ifadesi, William Bascom’un mit, masal ve efsane türleri için önerdiği ortak adlandırmadır.

Ekici’ye göre bağlamı ve bağlam içinde oluşan metni ya da bu metinleri oluşturan grubu tanımlamaya yönelik çalışmalarda dört temel dinamiği dikkate almak gerekmektedir (Ekici, 2007: 132).
Ekici bu dinamikleri şu şekilde sıralar:
1. Metnin yaratım ve aktarım bağlamı özellikleri
2. Metnin şekil ve yapı özellikleri
3. Metnin içerik ve konu özellikleri
4. Metnin işlev özellikleri
Bu dört temel dinamiğe göre halk bilgisi türlerini tanımlamak mümkündür. Ayrıca Ekici, mevcut bir tanımın da cümle cümle ele alınarak bu dört temel özellikten hangisine vurgu yapıldığı belirlenerek değerlendirilebileceğini ileri sürer (Ekici, 2007: 132).

kuramsal yaklaşımlar değerlendirildiğinde, masalların sözlü olarak masalcılar tarafından aktarılırken her anlatımda yeniden doğup bir gösterime dönüştüğü sonucuna varılabilir. Yüzyılımızda yaşanan teknolojik gelişmeler ve paradigma değişiklikleri masalın İnternet ortamına ve iş dünyasına da girmesini sağlamıştır. Bu durum bir yandan olumlu bir ivme gösterirken diğer yandan masalların tek tipleşmesine ve yerel kültürlerin özgün masallarının Grimm masalları karşısında erimesine neden olmaktadır. Bu nedenle masalların türsel olarak korunması ve kuşaktan kuşağa aktarılması önemlidir. Tüm bunlardan yola çıkılarak masalların geçmişi bilinmeyen bir zamandan başlayıp geleceği tahmin edilemeyen bir zaman aralığında yaşayan bir tür olduğu rahatlıkla söylenebilir. Alan Dundes’ın doku, metin ve bağlam olarak bahsettiği yapıyı göz önünde bulundurarak masalları hem yazılı hem sözlü hem de gösterime dayalı olan, yüzyılların süzgecinden geçerek günümüze kadar gelen anlatı ve anlatma geleneğinin önemli bir parçası olarak tanımlamak gerekir.

Tür konusunda çalışan bir başka kuramcı da Mihail Bahtin’dir. Özellikle Orta Çağ Avrupası metinleri ve roman üzerinde teoriler geliştiren Bahtin, sözel türlere her zaman önem vermiştir. Hatta daha da ileri giderek yazılı metinlerin toptan sözlü olduğunu belirtmiş ve bunu ispatlamaya çalışmıştır. Bahtin’e göre türleri oluşturan ne belirli kurallar ne de belli yapılarla temaların birikimidir. Bahtin türleri birer “dünyaya bakış ve dünyayı farklı açılardan yorumlayış biçimi” olarak görür. Dil aracılığıyla edinilen sayısız tür, yaşam deneyimlerimiz yeni bakış açılarına ihtiyaç duyulduğunda değişir.

Ekici’ye göre bağlamı ve bağlam içinde oluşan metni ya da bu metinleri oluşturan grubu tanımlamaya yönelik çalışmalarda dört temel dinamiği dikkate almak gerekmektedir (Ekici, 2007: 132). Ekici bu dinamikleri şu şekilde sıralar:

1. Metnin yaratım ve aktarım bağlamı özellikleri
2. Metnin şekil ve yapı özellikleri
3. Metnin içerik ve konu özellikleri
4. Metnin işlev özellikleri

Anlatıcının içinde bulunduğu bağlama göre masal metninde dönemin pek çok unsuru yansıtılabilir. Bu konuda Pertev Naili Boratav tarafından derlenen ‘‘Nardaniye Hanım’’ masalı örnek olarak gösterilebilir. Nardaniye Hanım masalında Nardaniye öldü zannedilir ancak lalası gelir ve boğazına takılmış olan sakızı elleriyle çıkarır. Böylece kahraman canlanır ve şehzade ile evlenir. Buradaki sakız motifi, bize masalın hangi tarihte, nerede ilk olarak ortaya çıktığını anlatmasa da masalın en azından sakız çiğnenen bir kültürde ve dönemde anlatılmış olduğunu düşündürür. Dolayısıyla masal, anlatıldığı ortama ve çağa uyabilen açık uçlu bir metin olarak kabul edilebilir

Türkyılmaz bilmeceye benzer ifadelerin yer aldığı masalların ilk örneklerine, Beydeba tarafından M.Ö. I. yüzyılda kaleme alındığı tahmin edilen ve fabl türünün ilk ve en önemli örneği sayılan Kelile ve Dimne’de rastlanıldığını belirtir ve 1960 yılında Bakü’de yayımlanan bir Kelile ve Dimne tercümesinde “Tacir Ehvalatı” adıyla, 1944 yılında ülkemizde çevrilen tercümesinde “Kudurmuş Fil ve Adam Hikâyesi” adıyla geçen hikâyeleri sembolik ifadelerin ve mitolojik unsurların yer aldığı ilk örnek olarak yorumlar.

Türkyılmaz, masalla bilmece arasındaki ilk ilişkinin bilmecenin bazı yerlerde mesel şeklinde isimlendirilmesiyle kurulabileceğini söyler. Bazı Türk lehçelerinde ve  Anadolu’nun çeşitli yerlerinde bilmeceye mesel, mesel satma, küçük mesel dendiği aktaran yazar, masallar ve bilmeceler arasında bunun ötesinde organik bir ilişkiden söz etmenin mümkün olmadığını, masal metinleri içinde doğrudan bir bilmece metniyle karşılaşılmadığını söyler (Türkyılmaz, 2009: 157). Esma Şimşek, bazı masallarda bilmecemsi ifadelere rastlanıldığını söyler. Bu tür masallar, masal kahramanının bilmeceyi (soruyu) çözdüğü takdirde vaat edilen ödülü almasıyla sonuçlanan masallardır. Şimşek, vaat edilen
bu ödülleri şu şekilde sıralar:
a. Ölümden kurtulur.
b. Sevdiğine kavuşur.
c. Büyük mevkiler elde eder (padişahlık, beylik vb.)
ç. Padişahın kızıyla evlenme hakkı kazanır.
d. Zengin olur (Şimşek, 2003: 240).

Masal tıpkı bilmece türü ile olduğu gibi atasözü, deyim, alkış ve kargış, fıkra ve ninnilerle de iç içe bir türdür. Masalların gündelik hayattaki ya da gündelik hayatın masallardaki yansımaları olarak kabul edebileceğimiz bu ilişki, masalların kuşaktan kuşağa aktarılması bağlamında da işlevseldir

Türkyılmaz, Türk dünyasında karşımıza çıkan ve bilmece-soru özelliği gösteren bazı masal tiplerini sıralar. Birinci sırada Eberhard-Boratav Kataloğu 290 numarada, Motif İndeks’te H.621’de kayıtlı olan Marangoz, Terzi, İmam adlı masal karşımıza çıkmaktadır ve Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar bütün Türk coğrafyasındaki yaygınlığı dikkat çekmektedir (Alptekin, 2006: 338-341). Bu tip masallarda üç arkadaş (kardeş), bir kadın heykeli yaparlar. Heykelde herkesin emeği olduğu için kızın kime ait olduğuna karar verilemez. Sonunda kızın kime ait olduğu tartışılır ve sonuca bağlanır

ABD’li folklor uzmanı Richard Bauman, tür tarifleri ve sınıflama sistemlerinin özellikle metin hâlindeki masal, atasözü, muamma gibi muayyen kültürel objeler üzerinde bina edildiğini (Bauman, 2013: 110) söyler.

Dan Ben Amos, “Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Yeni Bir Tanımına Doğru” adlı makalesinde “masalların, türkülerin veya hikâyelerin kendi yaratıldıkları yer, zaman ve toplumlardan ayrılması, kaçınılmaz olarak onların içine kaliteleriyle ilgili değişiklikler katar” düşüncesini ileri sürmektedir.

Masal yalnızca mit ve efsane ile ilişkili bir tür değildir. Masallar halk edebiyatının diğer ürünleri ile de ilişkilidir. Masalların ilişkili olduğu türlerden biri de bilmecelerdir.

Roman kuramcısı Georg Lukács da türün keskin sınırlarla tanımlanamayacağını gündelik yaşam pratiğine bakarak değerlendirir. Ona göre yaşamda parça-bütün arasında organik, anlamlı bir ilişki kurmaya yarayacak olan aşkın bir ilke yoktur. Dolayısıyla aynı yoksunluk nedeniyle, bir yapıtın diğer yapıtlarla olan ilişkisi de benzerdir. Lukács da türleri tarihsel dönemlere göre sınıflandırmayı, bir tek merkezden düzenlenemeyecek kadar çok “merkeze” sahip bir kavrama, yapay ve sanal bir sınırlandırma getirmek olarak görür (Kantar, 2004: 10-11).

Motiflerle ilgili en geniş ve en önemli çalışma olan ve ilk baskısı 1932-36 yıllarında yapılan Motif Index of Folk Literature adlı altı ciltlik çalışması Stith Thompson’a aittir.

Stith Thompson motifi; “bir masalda geleneği devam ettirme gücüne sahip en küçük parça” şeklinde tanımlamıştır. Stith Thompson The Folktale adlı eserinde motifi şu şekilde açıklamıştır: “Motif bir masaldaki en küçük unsur olup bu unsur gelenekte sürekli bir varoluş gücüne sahiptir. Bu güce sahip olabilmek için bu unsur görülmemiş ve çarpıcı bir özelliğe sahip olmak zorundadır.

NOT:

"Tip" başlığı altında
Stith Thompson motifi; “bir masalda geleneği devam ettirme gücüne sahip en küçük parça” şeklinde tanımlamıştır. İlgili tanım tip'in değil motifin tanımıdır.

Ekotip, halk masalının bir ülkeden diğerine hareket ettiğinde o bölgenin yerel özelliklerini alan versiyonu olarak tanımlanır. Sydow, nasıl bir bitki farklı bölgelerdeki farklı iklim ve toprak koşullarına uyum sağlıyorsa halk masallarının da aynı şekilde bir bölgeden, ülkeden diğerine hareket ettikçe o bölgenin yerel özelliklerini alacağını söylemiştir. Sydow’a göre ‘‘ekotip” karşılaştırmalı yöntemin mantıksal bir uzantısıdır.