HALK HİKAYELERİ

Bir giriş ve on iki hikâyeden oluşan Dede Korkut hikâyelerinin konusu da çeşitlilik göstermektedir. Bunlardan birinci (Dirse Han Oğlu Boğaç Han) ve on ikinci (İç Oğuzun Dış Oğuza Asi Olup Beyrek’in Öldürülmesi) hikâyelerde Oğuzların kendi aralarındaki mücadeleler anlatılmaktadır. Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Hikâye ile Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Hikâyesi’nde ise Oğuzların olağanüstü güçlerle olan mücadelesi ele alınmıştır. Kalan sekiz hikâyede (Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması, Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek, Kazan Bey’in Oğlu Uruz Bey’in Esir Düşmesi, Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı, Kazılık Koca Oğlu Yigenek, Begil Oğlu Emren, Uşun Koca Oğlu Segrek, Salur Kazan’ın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Kurtarması) ise Oğuzların komşuları ile olan mücadelelerini görmekteyiz.

Dede Korkut, Oğuzların akıl hocasıdır. O, Oğuz kavminin sorunlarını çözer, yeni doğan çocuklara ad verir, evlenmek isteyenleri evlendirir. O aynı zamanda kopuzun bulucusu ve ozanların piridir. Her hikâyenin sonunda yapılan şenliklerde kopuz çalar, destanlar söyler.

Bamsı Beyrek hikâyesiyle benzerlik gösteren halk hikâyesi Âşık Garip hikâyesidir. Diğer isimler Bamsı Beyrek'in Anadolu ve Hazar Denizi'nin doğusundaki isimleridir.

Bilindiği gibi Bamsı Beyrek, Parasar’ın Bayburt Hisarı’nda on altı yıl tutsak kalmıştır, Banı Çiçek’in erkek kardeşi Deli Karçar, Beyrek’in ölü veya diri haberini getireni ödüllendireceğini söyleyince, Yalancıoğlu Yaltacuk, Beyrek’in kanlı kaf­tanını getirerek onun öldüğünü söyler, ardından da Banu Çiçek’le evlilik hazırlarına başlar. Düğünün otuz dokuzuncu günü Beyrek, Deli Ozan kıyafetiyle törene katılır, kopuz çalar ve şiir söyler. Durumun ortaya çıkmasıyla Yalancıoğlu Yaltacuk, Beyrek’in kılıcının altından geçirilerek af­fedilir. Beyrek’le Banu Çiçek de evlenerek mutlu sona ulaşırlar. Bu arada Beyrek’in babasının ağlamaktan gözleri kör olmuştur. Oğlunun parmağından mendile sürülen kan, görmeyen göze sürülünce görmeye başlar.

Dede Korkut hikâyelerinde üç deliden söz edilmekte olup bunlar, Deli Dündar, Deli Karçar, Deli Dumrul’dur. Kahramanlara verilen deli sıfatının yiğit, bahadır, kahraman anlamına geldiğini de burada hatırlatmakta yarar vardır.

Dede Korkut Kitabı’ndaki ilk hikâye Dirse Han Oğlu Boğaç hikâyesidir. Hanlar Hanı Bayındır Han’ın düzenlediği toy sırasında oğlu kızı olan ak çadıra, kızı olan kırmızı çadıra, oğlu kızı olamayan kara çadıra oturtulur. Toya davet edilen beylerden birisi de Dirse Han’dır. Dirse Han’ı karşılayanlar onu kara çadıra oturturlar, altına kara keçe sererler, önüne kara koyun yahnisi korlar.

İstanbul hikâyeleri: Tayyarzade, Cevri Çelebi, Sansar Mustafa, Hançerli Hanım, Tıflî ile İki Biraderlerin Hikâyesi adlarıyla bilinen hikâyelerin genel adıdır.

Bekir Çobanzade, 1936 yılında yazdığı bir makalesinde 13. hikâyenin Leningrad Şarkıyat Enstitüsündeki yazmalar arasında bulunduğundan söz etmektedir. Ancak sözü edilen yazmanın son durumu hakkında bilgimiz yoktur.

Türklerin doğum, evlenme ve ölüm âdetleri, antları, çocuk oyunları, halk hekimliği ve halk baytarlığı, vb. konularda başvuracağımız ilk kaynakların başında Dede Korkut hikâyeleri gelir.

Dede Korkut hikâyeleriyle ilgili olarak Kilisli Muallim Rıfat, Orhan Şaik Gökyay, Muharrem Ergin, Saim Sakaoğlu, Osman Fikri Sertkaya, Semih Tezcan, Dursun Yıldırım, Keriman Üstünova, Güllü Yoloğlu, Ali Duymaz, İlhan Genç, İsmail Hakkı Aksoyak, Atabey Kılıç, Saadettin Özçelik, Selahattin Bekki, Ramiz Asker, Na­ile Asker, vb. bilimsel çalışma yapanlardan bazılarıdır. Şerif Çelebi ünlü meddahlardandır.

Eserin iki önemli yazması bulunmakta olup bunlar Almanya’nın Dresden şehrinde ve Vatikan’dadır.

Bir giriş ve on iki hikâyeden oluşan Dede Korkut hikâyelerinin konusu da çeşitlilik göstermektedir. Bunlardan birinci (Dirse Han Oğlu Boğaç Han) ve on ikinci (İç Oğuzun Dış Oğuza Asi Olup Beyrek’in Öldürülmesi) hikâyelerde Oğuzların kendi aralarındaki mücadeleler anlatılmaktadır. Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Hikâye ile Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Hikâyesi’nde ise Oğuzların olağanüstü güçlerle olan mücadelesi ele alınmıştır. Kalan sekiz hikâyede (Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması, Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek, Kazan Bey’in Oğlu Uruz Bey’in Esir Düşmesi, Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı, Kazılık Koca Oğlu Yigenek, Begil Oğlu Emren, Uşun Koca Oğlu Segrek, Salur Kazan’ın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Kurtarması) ise Oğuzların komşuları ile olan mücadelelerini görmekteyiz.

Türkiye’de Bayburt ili de Dede Korkut’a ev sahipliği yapmak istemektedir. Bayburt sadece Dede Korkut’a değil aynı zamanda Bamsı Beyrek ve Tepegöz’e de sahip çıkmaktadır. Bu ilin sınırları içerisinde Bamsı Beyrek’in mezarının dışında Salhana Kayaları da bulunmaktadır. Dede Korkut’a ait olduğu ileri sürülen mezar da yine bu ilimizin sınırları içerisindedir.

Dede Korkut hikâyelerinde Hanlar Hanı Bayındır Han en üst mevkidedir. Ondan sonra Salur Kazan gelir. Her beyin bir divanı bulunmaktadır. Beylerin çocuklarına av avlayıp, kuş kuşladıktan ve baş kestikten sonra beylik verilir. Yine av avlamayan, kuş kuşlamayan ve baş kesmeyen çocuğa ad verilmez. Hikâyelerde beylerin yanında 300, çocuklarının yanında ise 40 yiğit vardır. Hatunların yanında da 40 ince belli kız bulunmaktadır.

Hikâyelerde Oğuzlar Müslümandırlar, ancak din kuvvetli bir unsur olarak görülmez. Oğuz beyleri sefere çıkmadan önce arı sudan abdest alırlar, iki rekât namaz  kılarlar. Düşmanlara saldırıları sırasında “adı görklü Muhammed”e salavat getirirler. Savaşların sonunda daima düşmanlarından aldıkları kalelerdeki kiliseyi mescide çevirirler, keşişleri öldürüp ezan okuturlar. Ayrıca hikâye boyunca dört büyük melek (Cebrail, Azrail, İsrafil, Mikail)ten, peygamberler (Hazreti Musa, Hazreti Muhammed)den, üç halife (Hazreti Ebubekir, Hazreti Osman, Hazreti Ali)den ve Kur’an-ı Kerim (Amme, Tabereke, Yasin, İhlas Sureleri, vb)’den söz edilir.

Yine Anadolu ve Balkanlardaki sözlü kaynaklarda “Tepegöz” olarak bilinen hikâye, Azerbaycan’da “Kellegöz”, Hazar Denizi’nin doğusunda ise “Yekeköz” adıyla sözlü kaynaklarda anlatılmakta olup, hikâyenin Türkiye ve Türk dünyasında yüzlerce varyantı tespit edilmiştir.

Dede Korkut Kitabı’ndaki ilk hikâye Dirse Han Oğlu Boğaç hikâyesidir. Hanlar Hanı Bayındır Han’ın düzenlediği toy sırasında oğlu kızı olan ak çadıra, kızı olan kırmızı çadıra, oğlu kızı olamayan kara çadıra oturtulur.

Arap Nedim, Ahmedî, Aşkî Efendi, Ayvazoğlu, Balaban Lâl, Borazan Tevfik, Camcı İsmail, Çok Yedi Reis, Derviş, Derviş Hasan Efendi, Derviş Kâmilî-i Mevlevî, Derviş Mehmet, Eğlence, Emin, Firuz, Hacı Kıssahan, Hacı Müezzin, Hacı Sadi, Hakkı ve Tahsin, Halil, Hamdi, Hamza-i Bâ-Safâ, Harman Danası, Hayalî, Hekim Ali, Kandilli-Oğlu, Kasap Kürt, Kız Ahmet, Kör Hafız, Kör Hasan, Küçük Ali Çelebi, Küpeli Çavuş, La’lin Kaba, Meddah Eğlence, Muhsin Bey, Mustafa Çelebi, Musahip Hatif Efendi, Nakkaş Hasan, Oruç (Batıl Oruç), Ömer, Pertevî, Ramazan, Saçaklı Zade, Sait ve Abdi Beyler, Sururi, Şair Hamdi, Şekerci Salih, Şerif Çelebi, Şirvanlı Nutki, Tesbihçi Oğlu Nuri, Tıf­lî Ahmet, Veysi Çelebi, Yağcı İzzet, Yusufî, Zülüf­lü İbrahim önemli meddahlardır.

Tayyarzade, Cevri Çelebi, Sansar Mustafa, Hançerli Hanım, Tıf­lî ile İki Biraderlerin Hikâyesi adlarıyla bilinen hikâyelerin tamamı IV. Murat döneminde İstanbul’da oluşmuştur.

Bedestanî Halil Efendi, IV. Murat döneminin sayılı zenginlerinden olup artık ticareti bırakmış, İbrahim Bey adlı arkadaşıyla dostluk etmektedir. Ölümünden sonra, güzellikte eşi bulunmayan oğlu Süleyman’ın etrafını çeviren birtakım serseriler onun bütün servetini kısa zamanda meyhane ve eğlence yerlerinde bitirirler.