HALK HİKAYELERİ

Köroğlu destanının halk ağzından ilk derlenmeleri, on dokuzuncu yüzyılda başlar. İ. Şopen XIX. yüzyılda Azerbaycanlı bir âşığın ağzından dinlediği destanını konusunu, Rusça’ya tercüme edip yayımlar. 1840’lı yıllarda A. Chodzko adlı Polonya asıllı bir Rus Azerbaycan ve Türkmen vadilerini dolaşarak on üç hikâyelik ilk önemli Köroğlu destanı metnini tespit eder ve Rusça’ya tercüme ederek bastırır. Köroğlu destanının halk arasından derlenmiş ilk Türkçe yayını Mir Babaoğlu Hasan Molla tarafından yapılmış, Hikâyat-ı Köroğlu Sultan ve Hikâyat-ı Gayvazhan adı ile Kazan’da yayımlanmıştır. Doğru cevap E’dir.

Köroğlu’nun annesi; Doğu varyantlarında anne Akanay (Kazakistan), Bibi Hilal (Türkmenistan), Hilalay (Özbekistan), Zulper Ayım (Doğu Türkistan), vb. adlarla bilinmektedir. Oysa batı varyantlarında anne ile ilgili hiçbir şey bilinmemektedir. Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, vb. anlatmalarda hamile iken ölen anne mezarda bebeğini doğurmuş, emzirmiştir. Doğu kaynaklarında mezarda doğum, kısrak tarafından emzirilme, ölüp dirilme, bebeğin ağzında dişiyle doğması, hamileliğin normalinden uzun sürmesi, bebeğin doğar doğmaz konuşması, vb. özellikleri normal karşılanırken, batı varyantlarında bu hususlara yukarıda da belirttiğimiz gibi pek itibar gösterilmemiştir. Doğru cevap E’dir.

Türkiye’de Köroğlu anlatma geleneği Doğu Anadolu Bölgesi’nin dışında Kahramanmaraş ve Osmaniye’de de devam etmektedir. Doğru cevap A’dır.

Köroğlu’nun ideolojisini vurgulamada halk hikâyesi anlatıcıları ve araştırmacıların şu noktalar üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir:

-”Fakiri, fukarayı incitmeme.”
-”Zenginden alıp fakirlere dağıtma.”
-”Köroğlu arşını ile bezirgânların mallarını dağıtma.”
-”Çiftçilerin hamisi olma.”
-”Gariplere yardım etme.”

Doğru cevap C’dir.

Kirmanşah hikâyesi, Türkiye ve Azerbaycan’ın dışındaki Türk devlet ve topluluklarında bilinmemektedir. Hikâye, sadece sözlü kaynaklarda anlatılmakta olup, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde yapılan bazı derlemelerde farklı anlatmaları tespit edilmiştir. Doğru cevap B’dir.

Kirmanşah hikâyesinin kaynağı Binbir Gece Masaları’dır. Hikâyede geçen yer adları (Yemen, Kaf Dağı) masal ülkesidir. Yine masal kahramanları arasında olan Ağ Dev Mahperi’yi Kaf Dağı’na kaçırmış ve mağarasına hapsetmiştir. Doğru cevap D’dir.

Görmeyen gözün tedavi edilmesi genelde toprak ve kanladır. Ancak burada babası tarafından gözleri çıkarılan Şah İsmail’in gözlerinin yerine konulması ve tekrar görmesinde bir kuş yardımcı olmaktadır. Gözlerin yerine konulması ve kuşların bıraktığı tüyün göze sürülmesiyle göz tekrar görmeye başlar. Doğru cevap E’dir.

Yaralı Mahmet hikâyesi, daha çok masallarda rastladığımız geceleyin ortaya çıkarıldığı zaman etrafı aydınlatan “çamçırak” taşlarının Bağdat’tan alınarak İstanbul’a getirilmesi konusu etrafında oluşmuştur. Doğru cevap A’dır.

Yaralı Mahmut hikâyesi sadece Türkiye’de bilinmektedir. Hem yazılı kaynaklarda vardır, hem de sözlü olarak yaşamaktadır. Araştırıcıların büyük çoğunluğuna göre hikâyenin doğuş yeri Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Doğru cevap C’dir.

Köroğlu hikâyesinin kol sayısı anlatıldığı coğrafyaya göre değişiklik göstermektedir. Hatta bu kolların sayısında sınırlama bile yoktur. Zaman zaman da Köroğlu ile ilgili yeni kollar bile tespit edilebilmektedir. Daha öncede belirttiğimiz gibi kol sayısındaki değişikliğin ana sebebi anlatıcıyla ilgilidir. Kol sayıları aşağıdaki gibidir:

Türkiye-Azerbaycan: 14-24; Özbekistan: 47; Türkmenistan: 14; Kazakistan: 65; Tacikistan: 50. Doğru cevap D’dir.

Doğu varyantlarında Köroğlu’nun babası Ravşan (Kazakistan), Revşenbek (Türkmenistan), Ravşanbek (Özbekistan), Hazreti Ali (Doğu Türkistan), vb. adlarla bilinmektedir. Batı varyantlarında ise Köroğlu’nun babası Uruşan (Rövşen, Ruşen) Baba; Yusuf, Deli Yusuf veya Ali’dir. Batı varyantlarında Köroğlu’nun babası hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır.

Köroğlu’nun çocuğu konusu da doğu ve batı varyantlarında farklılıklar gösterir. Özbek anlatmasında Ivaz Han Köroğlu’nun oğlu olarak bilinir. İstanbul rivayetinde ise Köroğlu’nun Nigar ile evliliğinden bir çocuğu olmuştur ve adı Hasan Bey’dir. Anlatmaların büyük bir kısmında bir yaşlının bedduası sonucunda Köroğlu’nun “zürriyetsiz” yani çocuksuz olduğundan söz edilir. Batı anlatmalarında, Köroğlu’nun Hasan adında bir oğlu vardır. Metin merkezli anlatmalarda kaynak şahıs dediğimiz anlatıcılar zaman zaman onun daha fazla çocuğu olduğunu söylerler.

Köroğlu’nun zaman zaman âşık kıyafetine bürünerek seyahat ettiği, tüccar olduğu, sığır çobanlığı yaptığı ya da derviş kıyafeti içinde dolaştığı söylenmektedir. Burada belirtilen işlerden hiç birisi  onun asli görevlerinden değildir. Onun kıyafet değiştirmesi, âşık, çoban, tüccar görünümünde olması anlatıcıyla ilgili sorunlar olup gerçekle ilgisi yoktur. Ancak bilinen hiçbir kaynakta nalbant olduğu belirtilmez.

Köroğlu hikâyelerinin batı anlatmalarında gördüğümüz abıhayatın (üç köpük) içilmesi Bingöl ilimizin adına bağlı olarak anlatılan efsane Köroğlu ile ilişkilendirilmektedir. Üç köpüğün Köroğlu’na verdiği meziyetler, ölümsüzlük, kahramanlık ve âşıklıktır.

Köroğlu’nun dünya üzerine mezarı yoktur. Ölümsüzlük suyunu içen Köroğlu aramızda yaşamaya devam etmektedir. Bu yüzden Doğu Anadolu âşıkları âşık fasıllarının başında ve sonunda Köroğlu’ndan parça okumayı alışkanlık hâline getirmişlerdir.  Böylece Köroğlu’nun, yaşatılması istenmektedir. Hikayeye göre koçaklarının ölümüne çok üzülen Köroğlu ailesiyle birlikte Şam’a göç etmiştir. Orada evlenme vaadinde bulunduğu Benli Döne’nin intiharından sonra oğluna ailesini de alıp Dağıstan’a gitmesini ve kendisini aramamasını söylemiştir. Sazının sesinin ise Kırklar Dağ’ında yankılandığı söylenir.

Yemen Sultanı’nın kızının güzelliğini, pehlivanlığını ve gücünü işiten Kirmanşah, onunla güreş tutar ve onu yener. İkisi birlikte Tiflis’e gelirler. Rüyasında kendisine daha önce yardım eden piri gören Kirmanşah’a üç bade verilir. Bunlardan birincisi, Allah; ikincisi, üçler, yediler, kırklar; üçüncüsü, Herat hükümdarı Selim Şah’ın kızı Mahperi Han aşkınadır. Aynı derviş, o gece Kirmanşah’a verilen badeyi Mahperi’ye de verir. Bunun üzerine her iki kahraman da birbirinin aşkına yanıp tutuşmaktadırlar.

Kirmanşah, Davudoğlu Süleyman’ın bahçesine ulaştığında bahçedeki levhada şunları okumuştur; “Oğlum Kirman senden evvel Kaf Dağı’na dört kişi gelmiştir, bunlar Kahraman-ı Katil; Zaloğlu Rüstem; Hamza-i Sahip Gıran ve Hz. Ali’dir.” Dikili beş taş vardır. Herkes hissesini atmıştır, sen de at! …..’’ Mecal Vermez Koca Arap’ın kahramanıdır ve Kirmanşah tarafından yenilmiştir.

Elma yenilerek çocuk sahibi olunması sevgi konulu halk hikayelerinin hepsinde karşılaştığımız bir motiftir. Şah İsmail’in yanındaki kızla aralarına kılıç koyarak yatmaları, Kirmanşah hikâyesinde olduğu gibi bir ant şeklidir. Benzer motifler Dede Korkut hikâyeleri, Köroğlu gibi anlatmalarda da görülmektedir. Şah İsmail’i diğer hikayelerden ayıran özelliklerden biri birden fazla eşle evlenmesidir. Halk hikâyelerinde çok eşle evlilik yok denecek kadar azdır.Görmeyen gözün tedavisi genelde toprak ve kan ile olurken, Şah İsmail’in görmesini sağlayan kuş tüyüdür. Bir başka özellik ise babanın oğlunun getirdiği kızlara âşık olmasıdır. Babayı yanlış yola sevk eden ise Şah İsmail’in annesidir. Türk örf ve âdetlerine uymayan bu olay başka kültürlerden hikâyeye geçmiş olabilir.

Yaralı Mahmut’un eşinin adı Mehbub’tur. Gülşen Mahmut’u tedavi eden hekimin adıdır. Gülizar, Gülperi ve Arapüzengi ise Şah İsmail’in eşlerinin adlarıdır.

Osmanlı Padişahı muhteşem bir saray yaptırır. Sarayı gören herkes mükemmel olduğunu ancak şamşırak taşlarının getirilmesiyle daha da güzelleşeceğini söylerler. Padişah, sözü edilen taşların Gence Padişahı’nda olduğunu öğrenince tellallar çağırtır ve taşları getirene dünyalığını vereceğini söyler. Padişahla görüşen Mahmut emrine verilen ordu ve babasının arkadaşının rehberliğinde Gence’ye doğru yola çıkar ve elçi vasıtasıyla, Gence Padişahı’na şamşırak taşlarını vermesini, yoksa taş üstünde taş koymayacağını bildirir.