HALK EDEBİYATINA GİRİŞ II

Âşık tarzı heceli şiir türleri inşa olundukları nazım şeklinden hareketle kalıplaşmış konu ve ezgi özelliklerine göre şu şekilde tasnif edilebilir:
A. Koşma Şekli
1) Koçaklama koşmalar
2) Güzelleme koşmalar
3) Ağıt koşmalar
4) Taşlama koşmalar
5) Semaîler
6) Varsağılar
7) Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer koşmalar
B. Destan Şekli
1) Koçaklama destanlar
2) Güzelleme destanlar
3) Ağıt destanlar
4) Taşlama destanlar
5) Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer destanlar
C. Mâni (Bayatı) Şekli

Âşık tarzı şiir geleneğinde kullanılan aruzlu tür ve nazım şekilleri arasında en
çok kullanılanların başında fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilün kalıbıyla yazılan divan veya divanî; fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilün kalıbıyla yazılan selîs;
mefâ’îlün/mefâ’îlün/mefâ’îlün/ mefâ’îlün kalıbıyla yazılan semaî ve mef ’ûlü/
mefâ’îlü/ mefâ’îlü/fe’ûlün kalıbıyla yazılan kalenderî gelmekte olup, hepsinin özel
ve geleneksel ezgileri (âşık havaları) vardır. Bütün bu şekiller, gazel, murabba, muhammes ve müseddes biçiminde söylenip yazılılabilir. Ayrıca müfte’ilün/müfteilün/müfte’ilün/müfteilün kalıbıyla yazılan satranç veya şatranç ve müstef ’ilâtün/
müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün kalıbıyla yazılan vezn-i âher, âşık tarzı
şiir geleneğinde göreceli olarak daha az kullanılan aruzlu nazım şekilleridir.

Âşık tarzı şiir geleneğinde kullanılan aruzlu tür ve nazım şekilleri arasında en
çok kullanılanların başında fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilün kalıbıyla yazılan divan veya divanî; fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilün kalıbıyla yazılan selîs;
mefâ’îlün/mefâ’îlün/mefâ’îlün/ mefâ’îlün kalıbıyla yazılan semaî ve mef ’ûlü/
mefâ’îlü/ mefâ’îlü/fe’ûlün kalıbıyla yazılan kalenderî gelmekte olup, hepsinin özel
ve geleneksel ezgileri (âşık havaları) vardır. Bütün bu şekiller, gazel, murabba, muhammes ve müseddes biçiminde söylenip yazılılabilir. Ayrıca müfte’ilün/müfteilün/müfte’ilün/müfteilün kalıbıyla yazılan satranç veya şatranç ve müstef ’ilâtün/
müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün kalıbıyla yazılan vezn-i âher, âşık tarzı
şiir geleneğinde göreceli olarak daha az kullanılan aruzlu nazım şekilleridir.

vezn-i âher, âşık tarzı şiir geleneğinde göreceli olarak daha az kullanılan aruzlu nazım şekilleridir.

Âşık tarzı heceli şiir türleri inşa olundukları nazım şeklinden hareketle kalıplaşmış konu ve ezgi özelliklerine göre şu şekilde tasnif edilebilir:
A. Koşma Şekli
1) Koçaklama koşmalar
2) Güzelleme koşmalar
3) Ağıt koşmalar
4) Taşlama koşmalar
5) Semaîler
6) Varsağılar
7) Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer koşmalar
B. Destan Şekli
1) Koçaklama destanlar
2) Güzelleme destanlar
3) Ağıt destanlar
4) Taşlama destanlar
5) Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer destanlar
C. Mâni (Bayatı) Şekli

Âşık tarzı şiir geleneğinde kullanılan aruzlu tür ve nazım şekilleri arasında en
çok kullanılanların başında fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilatün/fâ’ilün kalıbıyla yazılan divan veya divanî; fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilâtün/fe’ilün kalıbıyla yazılan selîs;
mefâ’îlün/mefâ’îlün/mefâ’îlün/ mefâ’îlün kalıbıyla yazılan semaî ve mef ’ûlü/
mefâ’îlü/ mefâ’îlü/fe’ûlün kalıbıyla yazılan kalenderî gelmekte olup, hepsinin özel
ve geleneksel ezgileri (âşık havaları) vardır. Bütün bu şekiller, gazel, murabba, muhammes ve müseddes biçiminde söylenip yazılılabilir. Ayrıca müfte’ilün/müfteilün/müfte’ilün/müfteilün kalıbıyla yazılan satranç veya şatranç ve müstef ’ilâtün/
müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün/müstef ’ilâtün kalıbıyla yazılan vezn-i âher, âşık tarzı
şiir geleneğinde göreceli olarak daha az kullanılan aruzlu nazım şekilleridir.

Yaratıcı veya icracının dinleyicide uyandırmak istediği duygu ve düşünceleri gerçekleştirme amacına yönelik olarak konuya karşı takındığı (övme, yerme, yerinme
“şikâyet”, öğüt verme, bilgilendirme “didaktik”, eğlendirme “güldürme”, yas tutturma
“ağlatma”) gibi geleneksel tavırlar ve bunlara bağlı olarak konuyu işleyiş tarzlarının
her birine “anlatım tutumu” veya “eda” denilir

Meselâ “savaş” konusunu ele alan bir âşık bunu aşağıdaki anlatım tutumlarına
göre isterse ve gücü yeterse ayrı ayrı 8 biçimde ele alabilir.
1) Güldürmeye/Eğlendirmeye Yönelik Anlatım Tutumu (Güldürücü, Parodi,
Mizahî Edayla İşleyişle Yaratılan Mâniler-Koşmalar-Destanlar):
2) Övmeye Yönelik Anlatım Tutumu (Koçaklama, Yiğitleme, Methiye ve Güzelleme Edasıyla İşleyişle Yaratılan Mâniler-Koşmalar-Destanlar):
3) Yermeye Yönelik Anlatım Tutumu (Taşlama, Sicilleme ve Eleştirel Edayla
İşleyişle Yaratılan Mâniler-Koşmalar-Destanlar):
4) Şikâyet Etmeye Yönelik Anlatım Tutumu (Şikayet-nâme ve Dilekçe Edasıyla
İşleyişle Yaratılan Mâniler-Koşmalar-Destanlar):
5) Öğüt Vermeye Yönelik Anlatım Tutumu (Öğüt verici, Mâniler, KoşmalarAtasözü Destanları):
6) Bilgilendirmeye Yönelik Anlatım Tutumu (Bilgilendirici, Didaktik/HaberMâniler-Koşmalar- Destanlar):
7) Yas Tutturmaya Yönelik Anlatım Tutumu (Ağlatıcı, Ağıt-KoşmalarDestanlar-Mâniler):
8) Hüner Göstermeye-Öğünmeye Yönelik Anlatım Tutumu (Elifbalar, Atasözü
Destanları, Dudakdeğmez, Satranç, Tecnis, Mâniler-Koşmalar-Destanlar):

XVI. yüzyıldan kalan eserlerinden hareketle bu yüzyılda yaşamış belli başlı
âşıklar olarak Bahşî, Ozan, Kul Mehmed, Öksüz Dede, Köroğlu, Gedâ Muslu,
Çırpanlı, Armudlu, Kul Çulha, Oğuz Ali ve Pir Sultan Abdal. XVI. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren şekillenen gelenekte tasavvufî ve aruzla murabba şeklinde düzenlenen divanlar başta olmak üzere divan edebiyatı tesirleri görülür

XVII. yüzyılda, Gevherî, Âşık Ömer ve Karacoğlan gibi en velût ve etkin
temsilcilerini yetiştiren âşık tarzı kültür geleneği, klasikleşen formlarına ve
tekke-tasavvuftan ayrımı belirgenleşen icra ve tematik muhteva çizgisine
kavuşur. Bu yüzyılın belli başlı temsilcileri arasında Kâmil, Kuloğlu, İbrahim, Türabî, Edhemî, Afife Sultan, Kul Deveci, Kul Süleyman, Temaşvarlı
Gazi Hasan, Âşık Mustafa, Kayıkçı Kul Mustafa, Kâtibî, Zaîfî, Âşık Eroğlu,
Pîroğlu, Hâkî, Gedâyî, Şah Bende, Şermî, Demircioğlu, Üsküdârî, Bursalı
Âşık Halil, Keşfî, Koroğlu, Benli Ali gibi isimler sıralanabilir.

Koşma şekli, nazım şekli ve mani şekli olarak üçe ayrılmış olup mani şekli diğer şıklarda yazanlardan farklı başlıkta yer alır. Doğru cevap A şıkkıdır.

XVI. yüzyıldan kalan eserlerinden hareketle bu yüzyılda yaşamış belli başlı
âşıklar olarak Bahşî, Ozan, Kul Mehmed, Öksüz Dede, Köroğlu, Gedâ Muslu,
Çırpanlı, Armudlu, Kul Çulha, Oğuz Ali ve Pir Sultan Abdal'dır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Mevlid İhsanî, Nuri Çıragî, Hüseyin Çırakman, Âşık Ali Gürbüz, Erol Erganî,
Mustafa Aydın, Kemal Demir, Kul Nurî gibi aşıklar XX. yüzyıla damga vurmuşlardır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Tekke Tarzı Âşık Geleneği, Ahmed Yesevî ile birlikte tekke kurumu etrafında ozan-baksı geleneğine ait edebî tür, biçim ve formların propoganda (irşat) amacıyla İslâmi bir muhteva yüklenmek suretiyle kullanılmasıyla oluşan edebî gelenektir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Doğru cevap E şıkkıdır. Âşıklık geleneği sadece çalıp söylemeye dayanmayan bir usta tarafından öğretilmesi gereken bir sanattır.

Âşıkların yaptıkları karşılaşmalarda, âşıkların biri tarafından ilk dörtlüğün ikinci mısrasında şiire ayak olabilecek kafiyeli söz söylemeye ayak açma denir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Doğru cevap B şıkkıdır. Muamma bir ismi işaret eden söz, mısra veya beyittir. Muammalarda genelikle iç ve dış olmak üzere iki anlam vardır. Muamma, âşık toplantılarında, âşıkların sezgi güçlerini, kültürel birikimlerini ve sanatsal yeterliliklerini göstermek ve ölçmek için hazırlanmış ve yazılmış bir bilmecedir.

Doğru cevap E şıkkıdır. Aşık tarzı şiirlerin anlatım tutumu türleri Güldürmeye/Eğlendirmeye Yönelik, Övmeye Yönelik, Yermeye Yönelik, Şikâyet Etmeye Yönelik, Öğüt Vermeye Yönelik, Bilgilendirmeye Yönelik, Yas Tutturmaya Yönelik , Hüner Göstermeye-Öğünmeye Yönelik olmak üzere 8 türe ayrılır.

Doğru cevap A şıkkıdır. XVII. yüzyılda, Gevherî, Âşık Ömer ve Karacoğlan gibi temsilciler dönemin önde gelen âşıklarıdır.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kısa biçimler; koşma en az 2 ve en fazla 5 dörtlükten ibaret olan biçimdir.